ЧИШМӘ — ТАБИГАТЬ КҮРКЕ
Элек-электән сусыз җиргә берәү дә килеп утырмаган. Торак урыннарны, шәһәрләрне, авылларны елга, күл, чишмә буйларына төзи торган булганнар. Чөнки – су яшәү чыганагы, сусыз тормыш юк.
Борынгы кешеләр чишмә, кое, диңгез, елга, күл, буа, кебек су чыганакларына табынганнар. Аларны изге әйберләр дип исәпләгәннәр. «Чишмәне пычратма, кулыңны чуан басар”, – дигәннәр борынгылар.
Чишмә – чисталык, сафлык, пакьлек билгесе. Гадел, киң күңелле, эчкерсез кешеләрне чишмә суының сафлыгына тиңлиләр. Чишмә суы тылсымлы көчкә ия, шуңа күрә борынгыдан изге чишмәләр, шифа чишмәләре турында легендалар, мифлар яши, җырлар, шигырьләр чыгаралар. Ул минераль тозларга бай. Чишмә суы – авырткан йөрәкләргә шифа, сагынган күңелләргә дәва.
Соңгы елларда сулыкларны, бигрәк тә чишмәләрне төзекләндерүгә, тәртипкә кертүгә игътибар артты. Авыл картлары белән бергә яшьләр дә чишмәләрне чистарту, саклауда башлап йөриләр. Мәктәпләрдә экологик отрядлар эшли. Бу – табигатькә сакчыл караш арта бару билгесе.
Әниемнең туган ягында да чишмәләр бик күп. Бу төбәкнең матур табигате, саф күңелле, эчкерсез һәм гади кешеләре мине үзенә тарта. Авылга килеп кергәнче, һәркемнең игътибарын җәлеп итеп, авыл халкын һәм юлчыларны тәмле суыннан авыз итәргә чакырып, челтер-челтер чишмә агып утыра. Торбалар аша бик күптәннән авыл урамнарына су кертелгән булганга, авыл халкы чишмәгә суга бармый, бары тик авыл башында яшәүче өлкән яшьтәге апалар гына, көянтәләрен иңнәренә асып, чишмәгә сирәк-мирәк кенә суга йөриләр. Авылга килен булып төшкән яшь кәләшләргә чишмә юлын күрсәтү йоласы да онытылып бара. Ләкин авыл халкы чишмә буен бервакытта да пычратмый, чишмә улакларын чистартып, яңартып тора. Сабантуй вакытларында чишмә буе кайткан кунаклар, авыл кешеләре белән тула. Ярышларда катнашучылар һәм бәйрәмне караучылар – барысы да чишмә суын татып карамыйча калмый. Чишмә тавында сабантуйлар төн уртасына кадәр дәвам итә. Анда чишмә җырын тыңлап, җаныңны сафландырасың; тирә-якка күз ташлап, кабатланмас табигать матурлыгы белән хозурланасың; шифалы һәм татлы суын эчеп, тәнеңә сихәт аласың. Чишмәләр кешегә тормыш алып барыр өчен генә кирәк түгел. Алар – рухи көч, дәрт чыганагы да. Чишмәләр гомер-гомергә шагыйрьләр, рәссамнар, композиторлар өчен илһам чишмәсе булып хезмәт иткән.
Чишмә – сәламәтлек нигезе. Читкә китеп гомер уздырган кешеләрнең олыгаеп, тән-сөякләре, кан тамырлары таушалып тузгач: «Үз чишмәмнең суын эчсәм, тәнем сихәтләнер”, – дип ерактан йөрәк авазларын салуы бер дә гаҗәп түгел. Без дә үзебезнең чишмәләребездән аерылмасак иде.
Судан башка тереклек юк, ул безгә һава кебек кирәк. Әнә шул тереклек суын Шәрык илләренең бик күбесендә үлчәп, җан башына исәпләп тоталар. Гап-гади суны кайбер илләрдә сатып та торалар. Шулар турында укыгач, чит илләргә барып күргәч, үзебезнең туган ягыбызда челтерәп аккан чишмәләрнең гасырлар буена никадәр игелекле эш башкаруларын; кешеләргә никадәр сәламәтлек алып килеп, гасырлар буена шифаханә, даруханә хезмәтен үтәгәннәрен аңлыйсың.
Безнең табигатебез бай, ләкин табигый байлыкларыбыз чиксез түгел. Соңгы елларда сулыкларның пычрануы, ярларыбызның җимерелүе, чишмә башларыбызның томалануы күңелне борчый. Мохитне берөзлексез пычратып тору экологик халәтнең бозылуына, табигатьнең зарарлануына китерә. Кеше үз эшчәнлеге белән үк Җир йөзендәге бар тереклекне, шул исәптән үзен дә юкка чыгарырга мөмкин. Без бу турыда бик яхшы беләбез һәм онытырга хакыбыз юк. Табигатьне саклау – безнең изге бурычыбыз.
Актаныш муниципаль районы
Тел?к?й т?п гомуми белем бир? м?кт?бе
Т?рбия с?гате
“Чишм?л?р ?ыры тынмасын”
Укытучы: Мусина Г?лнара Миркасыйм кызы
Т?рбия с?гате.
Чишм?л?р ?ыры тынмасын.
Максат:
Суны? табигый байлык ик?нен, чишм?не? изге ?ир булуын а?лату.
Авылыбыз чишм?л?ре бел?н танышу, аларны? тарихы.
Чишм?л?рг? сак караш, табигатьне? байлыгын, мтаурлыгын к?р?, а?лый белерг? ?йр?т?.
Д?рес барышы.
Х?зер б?тен табигать кар астында.Тыныч кына йоклый кебек.Л?кин кешег? , табигатьк? тереклек бир? торган чишм?л?р ген? ага да ага.Б?генге ??г?м?без д? “Чишм?л?р ?ыры ты?масын” дип атала
1слайд
“Тау башына салынгандыр безне? авыл,
Бер чиши? бар якын безне? авылга ул;
Авылыбызны? ямен, суы т?мен бел?м,
Шу?а к?р? с?ям ?аным, т?нем бел?н”,- дип язган с?екле шагыйребез Г.Тукай
?йе, туган авылларыбыз чишм?л?рд?н башлана. ?ир куеныннан к?меш балдаклар чыгарып агучы чишм?л?р кемг? ген? кадерле т?гел ик?н? Безне? балачагыбыз, г?я, шуннан башлана, яшел чир?мле чишм? юлы тормышка юл к?рс?т?.
Чишм?л?р кечкен? булсаларда, табигатьк? ?ан керт?чел?р, елга,
к?л,инеш, дингез ??м океанарга тормыш ?р? торган табигать байлыклары буларак ???миятле.
Чишм?л?рг? кешел?р борынгы заманнардан ук табынып яш?г?нн?р.Чишм? суларын эчеп д?валанганнар.Чишм?л?р сафлыкка,чисталыкка ?нд?г?н.Чишм?л?р янында кешел?р сафланып , чистарып китк?нд?й була.
??р чишм?не? ?з тарихы ,?з мо?ы ,?з юлы бар. Бер чишм?се шаулап ага , тавышы еракларга ишетел?.Икенчел?ре акрын гына тавыш бел?н ага,
?ченчел?ре ?ир куеныннан кайнап , ургылып чыга.? ?ырлары , к?йл?ре?!
Татар халкыны? танылган шагыйре С.Х?ким “Бер тауда ун чишм?” дип аталган шигырь юлларында к?яз чишм?л?рне болай тасвирлый
Бер тауда 10 чишм?,
Унысы 10 т?ст?.
Югыйс? бер ?к тау ,
Югыйс? бер ?к ?ыр,
Юлы бар…
Бер тауда 10 чишм?
Юлларын син кисм?,
Агышы 10 т?рле
Мо?ы башка.
?иребезне? кабатланмас бу биз?ге ?ырыбызданда да, телебезд?нд? д? т?шми.Халык й?р?ге кебек туктаусыз х?р?к?тт? булган чишм?л?рг? ?ырлар к?п багышланган .Сез ниндн ?ырлар бел?сез, укучылар?
Укучы:
“Фазыл чишм?се” ,”Ага чишм?”,”Салкын чишм?”, “?идег?н чишм?”,”Балачак чишм?се”,?.б.
Элек-элект?н чишм? тапкан , аны чистарткан кешене халык зурлаган,чишм?г? аны? исемен бирг?н ,м??гел?штерг?н.Безд? д? андый чишм?л?р бик к?п.Л?кин со?гы вакытларда безд? чишм?л?рг? игътибар кимеде дис?к т? ялгыш булмас.Безд? чишм? кайгысы т?гел, ? к?бр?к план кайгысы булды.
Л?кин чишм?л?р югалмасын , к?мелм?сен иде! Чишм?не саклау- табигатьне саклау диг?н с?з. ? табигатьне саклау ул авылны саклау, яш?рт? д? булып тора.
Х?зер ?зебезне? чишм?л?р бел?н танышыйк ?ле, аларны? тарихын
я?артыйк.
Олы кое-авылыбыз уртасында урнашкан.Агымы башкаларга караганда к?чле. Б?тен авыл шушуы чишм?д?н су алган.
Борын коесы- элек олы юл шуннан ?тк?н булган, юл борылып китк?н ?ирд?. Юлчылар аны? саф чиста суын эчк?нн?р.
“?лм?к?й” чишм?се- ?лм?х?мм?т диг?н кеше шул чишм? янында гына ?з утарын т?зег?н. Чишм?не бик кадерл?п карап торган.
“Д?вем коесы”- Димм?х?мм?т диг?н исемн?н. Чишм?не т?рбиял?п торган.
“Ш?р?фи”чишм?се-Ш?р?фи карт шулай ук бу чишм?не бик кадерл?п саклаган.
“Акташ”- тир?-ягы бик к?п ак ташлардан торган. Авылдан ераграк урнашкан.
“Салкын чишм?”- суы бик салкын. И? шифалы чишм?л?рне? берсе. Тикшер?л?р к?рс?тк?нч? к?меше к?п. Мер?с авылы бел?н ике арада урнашкан.
Х?зер чишм?л?рг? игътибар кимеде. К?рг?негезч? чишм? исемн?ре гел ниндидер кеше исеме бел?н аталган. Дим?к элек чишм?л?р бик кадерле булган. Кешел?р аларны ?аннары кебек кадерл?п саклаганнар.
Безне? Ш?рип авылын чишм?л?р уратып алган.Авылны? кайсы ягына юн?лс?? д?, челтер-челтер агып яткан чишм?л?рг? юлыгасы?.
Чишм?л?р-безне? рухи байлыгыбыз. Чишм? ??м ?ыр, чишм? ??м гореф-гад?т, чишм? ??м тел
Чишм?л?р бел?н безне? татар халкыны? гореф-гад?тл?ре д? тыгыз б?йл?нг?н.Авылга килен т?шк?ч, и? элек а?а чишм? юлын к?рс?тк?нн?р. Кызлар ??м егетл?р чишм? юлында очрашкан.Чишм?л?р кызлар ??м егетл?рне таныштырган ??м кавыштырган да.
Безне чишм?л?рне? б?генге к?нд?ге х?ле борчый. ?ир ?нк?безне? з??г?р к?зл?ре кору к??елне р?н?ет?.? чишм?л?р ?зл?рене? язмышлары турында н?рс?л?р с?йли со?, алар н?рс? дип серл?ш? ик?н?
Без ага башлаганга к?п еллар ?тте, элекке матурлыгыбыз югала бара , суларыбыз кими, ярларыбыз ?имерел? , чишм? башларыбыз томалана, ? без ?аман агабыз.К?п туганнарыбыз томаланды, яш??д?н туктады.Тау ит?кл?ренд? к?т? й?ри, ?с? торган агачлар , куаклар таптала.Хайваннар к?зебезг? баса , имг?н?без, суыбыз ?ир астына кача.Безне? тир?безг?
р?ш?тк?л?р кир?к.Т?бебезне? д? ел саен чистартылуын телибез.Вак ??м эре елгаларга су бирер идек , ч?нки вак елгаларны? да суы бет?г? бара
Ярларыбызга ,тир?-юнебезг?, чишм? башларына агачлар утыртсыннар иде.Агач ?см?г?н урында дым юк, дымсыз ?ирд? су булмый.Бабайлар заманында безг? ???мият к?п булган ик?н.Безне карап,чистартып торучы аерым кешел?р бар иде.Кайчандыр балаларда яныбызга килеп , т?пл?ребезне, чишм? башларыбызны чистарталар иде.
Мен?, укучылар, чишм?л?р ни дип серл?ш? ик?н. Дим?к, б?генге к?нд? алар кеше ярд?мен? мохта?.
Туган табигатебезне, чишм?л?ребезне саклау-барыбызны? да изге бурычы. Чишм?л?р югалмасын, к?мелм?сенн?р! Чишм?л?рне саклап, я?аларны тапсак, авылларыбыз д? яш?рер, матурланыр.
Без быелгы уку елында “Туган ягым-яшел бишек” юн?лешен сайладыку. Шушы юн?леш буенча эшл?п, авылларыбызны? тир? ягын, табигатьне,чишм?л?ре-безне саклауда ?зебезд?н зур ?леш керт? алабыз. Карлар эреп, ямьле май урталарында табигат? кочагына экскурсиял?рг? чыккан вакытта чишм?л?рне чистарту, тир?-ягын т?ртипк? китер? буенча эшне д?вам ит?рг? кир?к.
Табигатьне саклагыз!
И к??елле ??й к?ненд?-
Табигать кочагында!
Мен? шуны ист? тоту
Кир?ктер шул чагында:
Агачларны сындырмагыз
Кош оясын ватмагыз.
Суларны да пычратмагыз,
Пыяла, ч?п атмагыз.
Эссе якта, коры чакта
Урманда ут якмагыз.
Табигать ул-безне? ?ни,
Табигатьне саклагыз!
(Ирина Р???пова шигыре)
?йе, чишм?л?р ?ыры ты?масын! ??р зур елга кечкен? чишм?л?рд?н башлана.Шуны онытмыйк!Туган якны? ?ырчы чишм?л?ре бертуктаусыз челтер?п аксыннар!
Йомгаклау:
Шундый м?каль бар” Суны? кадере- чишм? корыгач белен?”
Безне? чишм?л?ребез корымасын, гел челтер?п агып торсыннар, аларны пычранудан саклыйк.
Икм?к — тормыш нигезе
План.
I. К?кт? кояш, ?ирд? икм?к — м??гелек.
II. Икм?к — асылташлардан да кыймм?тр?к.
1. Яш?? к?че — икм?кт?.
2. Икм?кк? табыну. Икм?к турында халык.
3. Икм?к юлы авыр ??м мактаулы.
4. Икм?к турында язылган ?с?рл?р.
III. Икм?кне? кадерен бел, игенче хезм?тен х?рм?т ит.
Икм?к — игенчене? ?ан ?ылысы,
?ир-анага кадер-х?рм?те.
Яш?? чыганагы ул ??р й?р?кне?,
Шу?а кадерлибез икм?кне.
Э. М?эминова.
Икм?к! Шулай дип авыз тутырып ?йтте? ис?, т?мле исе бел?н борыннарны кытыклап, ?сте алтынга манылган сыман сап-сары, к?переп пешк?н ипи к?з алдына кил?. Икм?кне олылап, безне? халык теленд? к?пме ген? ?йтемн?р, хик?ял?р тумаган! Мен? шулардай берсе: «К?нн?рд?н бер к?нне ?нисе улына икм?к кыерчыгы тоттыра. «Балдан да татлырак булгач кына ашарсы?. Татлы булмаса, ?зе? ч?чеп, ?зе? иг?рсе?», — ди. Шуннан нил?р булган — беркем белми. Тик шунысы гына ачык: ул ?нисене? с?зл?рен гомере буе онытмаган, икм?кт?н татлырак берни д? юклыгына ышанган».
?йе, икм?к с?зене? м?гън?се сабый чактан ук, ?бил?р-бабайлар с?йл?г?н ?киятл?рд?н «изге» булуы бел?н ян?ш?д? торып, к??елд? бик тир?нг? се?еп калган.
Икм?к! Никад?р б?ек ул! ?ир й?зенд?ге тау чаклы алтыннар да, м?рм?р сарайлар да — берсе д? а?а ти?л?ш? алмый. Юк, ти?л?ш? алмый. ?лл? к?п хезм?т куеп ?стерг?нг? шулаймы со??
?г?р бер?р ?ирд? ташланган икм?к сыныгы к?ренс?, к??ел ?рни, й?р?к сыкрый. Кулда к?переп пешк?н икм?к. Аннан да б?ек н?рс? юк кеше ?чен. Тир т?кми икм?к ?сми, дил?р. Бу бик д?рес. К?пме хезм?т куелган а?а. Шу?а бик кадерле ул.
Иген иг? борын-борыннан и? изге, и? м?катд?с, и? д?р???ле эш саналган. Алтын б?ртекл?рне ?ир куенына ч?ч?рг? чыгар алдыннан бабаларыбыз ?йб?тл?п мунча керг?н, и? чиста к?лм?кл?рен киг?н. Уракка т?ш?р алдыннан да шулай булган. Шундый заман булган, гасырлар буена крестьян иген икк?н, бер т?т?р?м ?ире ?стенд? сука бел?н ??фа чикк?н, чабагачы бел?н ашлык суккан, урак урып, аркасына б?кре чыккан. Инде крестьян кулланган борынгы эш коралларыны? исемн?ре ген? калды. Безне? буын аларны музейларда гына к?р? ала. Х?зер барысы да башка. Техниканы ?йтеп торасы да юк. К?пме еллар ?тк?н, к?пме сулар аккан. Елларны? да т?рлесе килеп торган, кырыслары, тынычлары, сугышлары…
Беренче бишьеллыклар, коллективлашу чорлары, ?р-я?а колхоз-совхозлар… Х?зер без башка заманда яшибез. ?мма икм?к элеккеч? ?к кадерле. Кулымдагы икм?кт?н д? б?ек н?рс? юк минем ?чен. ?лл? аны? аша ?би-бабайларыбызны? тамызган тир т?мен тойганга шулаймы со??! Тырыш хезм?т, т?кк?н тирл?р ?илг? китми, ?ирд? ятмый. ?ир д? ?зене? юмарт сые бел?н игенчег? игелек к?рс?т?. Кулда икм?к. А?а караса?, г?я сабыйлар елмаюын, чал ч?чле аналар р?хм?тен, иркен кырларыбыз матурлыгын, игенчене? горур к?з карашын тоясы?. Шушы икм?к ?чен ме?-ме? р?хм?т ?йт?се кил? игенчег?. Я?а ?рл?р яулаганда я?а ачышлар ??м у?ышлар сезг?, х?рм?тле игенчел?р!
?ир й?зенд? икм?кт?н д? изге н?рс? бармы ик?н?! Мен? шу?а к?р? халык игенчене ихтирам ит?, а?а дан ?ырлый. Икм?к булганда ?ирд? я?а ?ыр туа.
Безне? язучылар к?п кен? ?с?рл?рен игенчег? багышлыйлар. М?с?л?н, Г. Б?шировны? «Намус» романы. ?с?р тулысы бел?н игенче хезм?тен? багышланган. Анда колхозчыларны? сугыш елларындагы батыр хезм?те, фронт бел?н тылны? берд?млеге, Ватан сугышыны? и? авыр, и? газаплы чоры— 1942 нче елда немец фашистларыны? Идел буена — Сталинградка килеп ?итк?н к?нн?ренд? Татарстан халкыны?, бигр?к т? хатын-кызларны?, яшьл?рне? тырыш хезм?те к?рс?тел?.
?с?рне? ?з?генд? Н?фис? бригадасыны? мул у?ыш ?стер? ?чен к?р?шен сур?тл?г?н вакыйгалар ята. Авыр сугыш елларында ??р гектардан й?з кырык тугызар пот у?ыш алу ?и?ел булмый, ?лб?тт?. Моны? ?чен Н?фис?л?рг? нык тырышырга, к?п тир т?г?рг? туры кил?.
?ир караганны ярата, ди халык. Шуны ист? тотып, алар бодай ?ирен? инешт?н к?з буе л?м ташыйлар. К?з ачмаслык бураннарда, билд?н к?рт ерып, кар тоталар. Кыш буена них?тле тирес чыгаралар, к?пме к?л ?ыялар. Бик авыр була аларга. Авыл халкы ?зл?рене? сугыштагы авылдашлары ?чен, илне? ?и??е ?чен ?зене? тырыш хезм?тен кызганмый. Алар ?зл?рене? т?н йокыларын йокламыйча эшлил?р, ч?нки фронтка икм?к кир?к. Мен? нинди тырыш игенчел?ребез булган безне? авыр сугыш елларында! Аларны? хезм?те зур ихтирамга лаек.
Икм?к — туклык, с?лам?тлек, хезм?т, шатлык нигезе, муллык билгесе.
«Икм?к — ул тормыш, ул Ана, Ватан, м?х?бб?т кебек ?к м??гелек. Икм?к — ул безне? к?чебез, ку?тебез, ил?амыбыз, р?х?тебез», — диг?н танылган аш-су остасы Юныс ?хм?т?анов.
Сочинение. Хик?я. “Кышкы мизгелл?р”
Мен? салкын гыйнвар ае килеп ?итте. Гыйнварны? к?не кыска, ? февральны? ае кыска, дил?р. Кояш безг? сир?к кен? карый. Офыкта с?р?н ут булып балкый да, салкын кыштан курыккандай, ?лл? кая китеп югала. Бу к?нн?рд? чатнама суыклар еш була, бигр?к т? т?нн?рен агачлар, б?р?н?л?р шарт-шорт кил?. Салкынга бирешерг? тел?м?г?нд?й, агачлар да ?сл?рен? тун киг?н кебек, б?с бел?н капланган. Мондый салкыннарда кошлар да ?зл?рен? азык таба алмый очалар. Кайбер кошлар, х?лсезл?неп, ?ирг? очып т?ш?л?р, к?шегеп калтырыйлар. Карда аунап яткан кошларны очраткач, мин ?имлекк? к?н саен ярма, орлык, икм?к валчыклары салам. ? мен? кич? бер кызык х?л к?рдем. М?кт?пт? д?ресл?р бара. Т?р?з?д?н карап торам: бернич? чыпчык пырылдап очалар, азык б?леш?л?р. Якында гына бер песн?к аларны к?з?тте, т?шеп т? карады. Л?кин берн?рс? д? тапмады. Бераздан бу песн?к т?р?з? т?бен? кунды да, томшыклары бел?н ярд?м сорап шакый башлады. Мин ипт?шл?ремне чакырдым. Минем янга балалар килг?нне сизеп, кунак канатларын кагып торды да, агачка барып кунды. Кызлар ашхан?г? чаптылар, азык калдыклары алып килдел?р. Без форточканы ачтык та, кечкен? тартмага ?им салып, а?а ашарга бирдек. Биш минут эченд? ?имлекк? бер ген? кош т?гел, ?иде – сигез песн?к килеп кунды. Аннан со? аларга чыпчыклар да кушылды. Шул к?нн?н алып, без ?имлекне буш тотмадык. Минем уйлавымча, табигатьне яратырга кир?к. Шул чакта гына без аны коткарып кала алабыз. Мен? кышны? бер мизгеле ?зене? матур хатир?л?ре бел?н к??елебезг? кереп калды.
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РТ
МУНИЦИПАЛЬНОЕ БЮДЖЕТНОЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОУЧРЕЖДЕНИЕ
ОСНОВНАЯ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА
с.САПЕЕВО АЗНАКАЕВСКОГО МУНИЦИПАЛЬНОГО РАЙОНА РТ
На отборочный этап
Республиканского конкурса
сочинений о профессиях
«Билет в будущее»
СОЧИНЕНИЕ
“Минем булачак ??н?рем”
Работу выполнила:
Латыпова Рамиля Рамилевна
19 августа 1999 года рождения;
ученица 7 класса;
домашний адрес: 423326,
с.Сапеево,ул.Чапаева, дом 26,
Азнакаевского района РТ;
тел.5-59-17
Адрес школы:423326
с.Сапеево, ул.Школьная,53
Азнакаевского района РТ
Директор школы:
Хуснуллин Айрат Бариевич
Учитель: Кашапова Фирюза Ф.
2012 год
?ир й?зенд? тормыш казаны ??рчак кайнап тора. Кайчак керфекл?рне к?т?р? ал-маслык кайгы басып, д?ньяны каплый, ул да булмый к??елл?рг? яш?? ?мете ?ст?п, куаныч челт?ре ?рел?. Тормышта т?рлесе була, л?кин ??рчак н?рс?г?дер т?шендер?-че, юл к?рс?т?че кир?к. Кешел?рг? м?гън?ле тормышны колачлар ?чен укытучы канат куя. Ул т?рбияли, укыта, ??ркемне кеше ит?рг? омтыла. Бу ??н?рне? б?екле-ген а?лаганга , ?нием д? балалар бакчасында педагог булып эшл?г?нг? к?р?, мин д? кил?ч?кт? укытучы булырга хыялланам.
Укытучы эше ?и?ел т?гел. Алар бар белг?н белемн?рен балаларга бир?чел?р, укучыларны кызыксындырган барлык сорауларга ?авап табучылар, ??р к?нне к?з нурларын т?геп д?фт?р тикшер?чел?р д?. Д?реслект?н тыш, т?рле м?гъл?мат чыга-накларын, информацион технологиял?рне кулланып, кызыклы д?ресл?р ?тк?р?че укытучы булу ?чен бик к?п сыйфатларга ия булырга кир?к. Алар – белемле д?, акыллы да, сабыр –т?земле д?, г?з?л д?. Укытучы булу ?чен и? кир?кле сыйфат – балаларны ярату, аларны бертигез к?р?. Бу ??н?р зур сабырлык, т?землек, к?п-кырлы белем, зыялылык, балаларга карата олы м?х?бб?т ??м сайлаган эше?? чиксез бирелг?нлек тал?п ит?.
М?галлим ул – белем таратучы, ул изге кешел?р р?тенд?. Заман к?злегенн?н ка-раганда, укытучы – с?яс?тче д?, икътисадчы да, эшм?к?р д? т?гел, ул – милл?тне таркалудан, тузгытудан саклап торучы, милл?тне? кил?ч?ген булдыручы. Укытучы кил?ч?кк? ?мет бел?н карамаса, яшь буында ?мет булмаячак.
Укытучы безне уйларыбыз бел?н ?тк?н заманнарга с?ях?т иттер?, б?генге к?н бел?н таныштыра, кил?ч?к турында хыялланырга ?йр?т?. Алар безд? якты, матур тойгылыр т?рбиялил?р, кешел?рд?ге, тормыштагы матурлыкны к?рерг? ??м шуны? ?чен к?р?шерг? чакыралар. Безне? С?п?й м?кт?бенд? шундый укытучылар шактый. Мин ?земне укыткан барлык укытучыларымны х?рм?т ит?м ??м яратам. ? и? яратканнарым – ?зебезне? сыйныф ?ит?кчебез Г?р?ева Лилия Александр кызы ??м татар теле ??м ?д?бияты укытучыбыз, “?д?би туган як” т?г?р?ге ?ит?кчесе Фир?з? Ф?нилевна Кашапова.
Фир?з? апа безг? татар теле ??м ?д?биятын, ? Лилия апа тарих, ??мгыять белеме ф?нн?рен укыта.Мин бу ф?нн?рне бик яратып укыйм.Ч?нки бу д?ресл?рд? ?зе?не кызыксындырган сорауларга ?авап табасы?. Фир?з? апабызны? сочинение-л?р ??м иншалар язу д?ресе ошый ми?а. Без аларны ашыкмыйча гына язабыз. Татар теле ??м ?д?бияты укытучыбыз к?п т?рле фактлардан, язарга тел?г?н фикерл?рд?н, тормышта булган вакыйгалардан и? кир?клел?рен ген? сайлап язарга куша. Мин ??рчак шул кагыйд?л?рд?н чыгып эш ит?рг? тырышам.
?д?бият д?ресл?ре ис? матурлык д?ньясына с?ях?тт?н гыйбар?т. Язучыларны? тормыш юлы, аларны? ?с?рл?ре бел?н танышкан саен – к??еле? байый. Кыскасы, Фир?з? Ф?нил кызы минд? ?д?биятка, туган телебезг? м?х?бб?т т?рбиял?де. Моны? ?чен мин а?а ме? р?хм?тле!
Укытучым катлаулы ситуациял?рд? д? ?зе ?чен файдалы, у?айлы якларны эз-л?п таба бел?. ?зене? д?ресл?ренд? даими р?вешт? т?ртипк? ?йр?т?. ? т?ртип ул- физик матурлыкны? ??м ?хлакый т?рбияне? и? кир?кле шартларыннан берсе. Аны? ?йр?т?л?рен тормышымда куллана белс?м, сайлаган ??н?ремд? ялгышмам, дип уйлыйм.
Ки? к??елле, ягымлы, олы ?анлы укытучым ??ркайсыбызга тормыш сабак-ларын се?дерерг? тырыша, асыл ки??шл?рен кызганмый. Ул безне ?з балаларыдай якын к?р?, хаталар булса, д?рес юл к?рс?т?, сабырлыгын ?уймый. Минем д?, а?а ошап, н?къ шундый сыйфатларга ия булган укытучы буласым кил?.
М?кт?п тормышын ш?хси тормыштан ?стен куеп, бар гомерен яшь буынга белем бир?г? багышлаган олы ?анлы укытучым тыйнак кына изгелек орлыклары ч?ч?, гыйлем тарата. Безне? бел?н уртак тел табып, начарлыктан тыеп, яхшылыкка ?йр?т?е ?чен р?хм?т а?а. Укытучыбыз ки? к??елле, олы ?анлы.Ул – минем тормы-шымны? якты бер ?леше, аны? урыны к??елемне? т?ренд? т?гаенл?нг?н. Т?н йо-кыларын йокламыйча, укучыларым, дип ?зг?л?нг?н, т??лекне? ??р мизгелен безне уйлап ?тк?рг?н д? , яшь буынны? ?хлак – ?д?бе д? х?рм?тле остазым кулында. А?арда к?пме сабырлык! ?ти – ?ниемне д? алыштыра ул кайбер чакларда. Кир?к вакытта мактап, кир?к вакытта ?рл?п – ?зене? ?гет – н?сих?тл?рен ми?а се?дер?. Авыр мизгелл?рд? ярд?мче д?, хаталар ясаганда т?з?т?чем д? Ул. Укучылар бит алар ?ансыз т?гел. ?мма ??ркайсына гаять осталык бел?н юл табып, ?з ихтыярына буйсындыра бел? Фир?з? апа. Аны? каршы?да холкыбызга хас т?землек, ягым-лылык, м?лаемлык, шул ук вакытта тал?пч?нлек т? ?з урынын таба.
К?зл?ре?д? очкын, ялкын,
Й?р?кл?рг? учак якты?,
Яраткан м?галлимем.
К??ел т?р?з?л?рен какты?,
Саф чишм?л?р булып акты?,
Яраткан м?галлимем.
Н?ни чагымда – кулдан тотып язарга ?йр?тк?н, ?с? т?шк?ч – максатларымны? ?илк?не булган яраткан укытучым! ?г?р мин кайчан да булса, башкаларны соклан-дырырлык кеше, аны? кебек мактаулы ??н?р иясе була алам ик?н, моны? нигезенд? укытучымны? башлап ?йтк?н и? гади с?зе торыр.
Укытучы! Нинди изге исем,
“?ни” с?зе кебек кадерле.
”Укытучы” с?зе чыннан да изге, матур исем. Укытучы хезм?те авыр да, ?аваплы да, кызыклы да. Бу ??н?рне сайлау тынгысызлык, эзл?н? юлын сайлау, ?з – ?зе?? искиткеч тал?пч?н булу, к?нд?лек тырыш, эзлекле хезм?т юлын сайлау диг?н с?з. Укытучы кешене? эш урыны – м?кт?п. М?кт?пт? бик к?п балалар укый, аларны? ??ркайсыны? характерлары т?рле була. Берсе шаян, берсе ?з эчен? йомык, ? берсе холыксыз булырга м?мкин. Шу?а да карамастан укытучы кеше балаларны а?ларга тырыша, ? моны? ?чен бик к?п сабырлык тал?п ител?.
Х?зерге заманда укытучы хезм?тен? тугрылыклы калучылар к?нн?н – к?н кими. ? фидакарь укытучы ?зене? яраткан эшен? вакытын да, с?лам?тлеген д? кызган-мый. Сабыр ??м хыялый кешел?р шул алар! Шулай да аларны? да нервлары бар, й?р?кл?ре тиб?! К?з алдына китерик ?ле: нич?м? – нич? с?гатьл?р буе ?зерл?нг?н, калын китаплардан, интернет – ресурслардан, газета-журнал т?пл?м?л?ренн?н ?ый-ган мисаллар, ысуллар, алымнарны? ??рберсен кайчан, ничек куллануны т?г?л ?л-ч??г? сала да, д?ресне б?йр?м к?тк?нд?й к?теп ала. Безг? ниндидер я?алык ачасын, кыймм?тле фикер уятасын, тормышыбызда бик кир?к булачак белем бир?сен тоеп, коштай очып класска кер?. ??м …мен? си?а м?! Беребез альбом актарып утыра. Укытучыбызны к?рми д?, ишетми д?. Икенчебез, юри ?чекл?г?нд?й, тышка чыгып керерг? сорый, ?ченчебез… Аны? кычкырасы, класстан с?реп чыгарасы кил? андыйларны. ? укытучы т?з?рг?, сабыр булырга м??б?р була. Мин д? ?земд? х?зерд?н ?к шушы сыйфатларны булдырырга тиеш. Яшьт?шл?рем арасында укытучы яки т?рбияче булырга тел??чел?р бик сир?к, к?бесе: “Кеше баласы бел?н интег?ч?ксе?”,- дил?р. ? мин алай уйламыйм. Укытучы н?ни баланы? к??елен? яхшылык орлыгы ч?ч?, белем бир?, т?рбияли. ? бала ?сеп ?итк?ч, алган белемен, т?рбиясен кулланып, халкына хезм?т ит?. Укытучыдан башка беркем д? ??н?рг? ?йр?н? алмый. Укытучы – барлык ??н?рл?рг? юл ачучы кеше ул, минемч?.
Очучы батырлыгы, разведчик кыюлыгы – боларны кем ген? а?ламый! Ут с?нде-р?чел?рне? фидакарьлеге, авыруларга кан бир?чел?рне? олы ?анлылыгы да ??ркем-г? м?гъл?м. ? кы?гырау бел?н кереп, кы?гырау бел?н чыгып, шул ике кы?гырау арасындагы 45 минутны? ??р секундында укытучы эшли торган батырлыкны кем ?лч?п караган да, кем бу хакта с?йл?г?н ??м язган! Мин сайлаячак укытучы ??н?рен гомере буена озата кил?че тормыш батырлыгы бит бу!
Элек-элект?н сусыз ?ирг? бер?? д? килеп утырмаган. Торак урыннарны, ш???рл?рне, авылларны елга, к?л, чишм? буйларына т?зи торган булганнар. Ч?нки – су яш?? чыганагы, сусыз тормыш юк.
Борынгы кешел?р чишм?, кое, ди?гез, елга, к?л, буа, кебек су чыганакларына табынганнар. Аларны изге ?йберл?р дип ис?пл?г?нн?р. “Чишм?не пычратма, кулы?ны чуан басар”, – диг?нн?р борынгылар.
Чишм? – чисталык, сафлык, пакьлек билгесе. Гадел, ки? к??елле, эчкерсез кешел?рне чишм? суыны? сафлыгына ти?лил?р. Чишм? суы тылсымлы к?чк? ия, шу?а к?р? борынгыдан изге чишм?л?р, шифа чишм?л?ре турында легендалар, мифлар яши, ?ырлар, шигырьл?р чыгаралар. Ул минераль тозларга бай. Чишм? суы – авырткан й?р?кл?рг? шифа, сагынган к??елл?рг? д?ва.
Со?гы елларда сулыкларны, бигр?к т? чишм?л?рне т?зекл?ндер?г?, т?ртипк? керт?г? игътибар артты. Авыл картлары бел?н берг? яшьл?р д? чишм?л?рне чистарту, саклауда башлап й?рил?р. М?кт?пл?рд? экологик отрядлар эшли. Бу – табигатьк? сакчыл караш арта бару билгесе.
?ниемне? туган ягында да чишм?л?р бик к?п. Бу т?б?кне? матур табигате, саф к??елле, эчкерсез ??м гади кешел?ре мине ?зен? тарта. Авылга килеп керг?нче, ??ркемне? игътибарын ??леп итеп, авыл халкын ??м юлчыларны т?мле суыннан авыз ит?рг? чакырып, челтер-челтер чишм? агып утыра. Торбалар аша бик к?пт?нн?н авыл урамнарына су кертелг?н булганга, авыл халкы чишм?г? суга бармый, бары тик авыл башында яш??че ?лк?н яшьт?ге апалар гына, к?янт?л?рен и?н?рен? асып, чишм?г? сир?к-мир?к кен? суга й?рил?р. Авылга килен булып т?шк?н яшь к?л?шл?рг? чишм? юлын к?рс?т? йоласы да онытылып бара. Л?кин авыл халкы чишм? буен бервакытта да пычратмый, чишм? улакларын чистартып, я?артып тора. Сабантуй вакытларында чишм? буе кайткан кунаклар, авыл кешел?ре бел?н тула. Ярышларда катнашучылар ??м б?йр?мне караучылар – барысы да чишм? суын татып карамыйча калмый. Чишм? тавында сабантуйлар т?н уртасына кад?р д?вам ит?. Анда чишм? ?ырын ты?лап, ?аны?ны сафландырасы?; тир?-якка к?з ташлап, кабатланмас табигать матурлыгы бел?н хозурланасы?; шифалы ??м татлы суын эчеп, т?не?? сих?т аласы?. Чишм?л?р кешег? тормыш алып барыр ?чен ген? кир?к т?гел. Алар – рухи к?ч, д?рт чыганагы да. Чишм?л?р гомер-гомерг? шагыйрьл?р, р?ссамнар, композиторлар ?чен ил?ам чишм?се булып хезм?т итк?н.
Чишм? – с?лам?тлек нигезе. Читк? китеп гомер уздырган кешел?рне? олыгаеп, т?н-с?якл?ре, кан тамырлары таушалып тузгач: “?з чишм?мне? суын эчс?м, т?нем сих?тл?нер”, – дип ерактан й?р?к авазларын салуы бер д? га??п т?гел. Без д? ?зебезне? чишм?л?ребезд?н аерылмасак иде.
Судан башка тереклек юк, ул безг? ?ава кебек кир?к. ?н? шул тереклек суын Ш?рык илл?рене? бик к?бесенд? ?лч?п, ?ан башына ис?пл?п тоталар. Гап-гади суны кайбер илл?рд? сатып та торалар. Шулар турында укыгач, чит илл?рг? барып к?рг?ч, ?зебезне? туган ягыбызда челтер?п аккан чишм?л?рне? гасырлар буена никад?р игелекле эш башкаруларын; кешел?рг? никад?р с?лам?тлек алып килеп, гасырлар буена шифахан?, дарухан? хезм?тен ?т?г?нн?рен а?лыйсы?.
Безне? табигатебез бай, л?кин табигый байлыкларыбыз чиксез т?гел. Со?гы елларда сулыкларны? пычрануы, ярларыбызны? ?имерел?е, чишм? башларыбызны? томалануы к??елне борчый. Мохитне бер?злексез пычратып тору экологик хал?тне? бозылуына, табигатьне? зарарлануына китер?. Кеше ?з эшч?нлеге бел?н ?к ?ир й?зенд?ге бар тереклекне, шул ис?пт?н ?зен д? юкка чыгарырга м?мкин. Без бу турыда бик яхшы бел?без ??м онытырга хакыбыз юк. Табигатьне саклау – безне? изге бурычыбыз.
Алин? ГАЙФУЛЛИНА, Яр Чаллы ш???ре, Аерым предметлар тир?нтен ?йр?нел? торган 50 нче урта гомуми белем бир? м?кт?бене? 7 нче сыйныф укучысы
Сочинение- фикерл?м?язут?ртибе
Сочинениед? 3 яки 4 абзац булыргатиеш!!! Поляданчыкмыйча, юлларыгызны туры итепязыгыз!!! Язуыгызда х?рефл?р вак булмасын!!!Ачык, чиста, т?з?т?л?рсез, хатасыз язарга тырышыгыз! С?зне? язылышында икел?нс?гез, орфографик с?злект?н карагыз!!!Игътибарлы булыгыз!!! У?ышлар сезг?!!!
I абзац – Кереш ?леш(Вводная часть). Монда,тезисны? (бирелг?н ??мл?не?) кайсы урында кил?ен? карап,1нче ??мл?д? 3 вариант булырга м?мкин.
1 – вариант – тезис текст башында (тезис в начале текста!!!)
Текст“(Тезиста бирелг?н с?зл?рне хатасыз к?череп языгыз!!!” диг?н с?зл?р бел?н башлана.
– вариант – тезис текст уртасында (тезис в середине текста!!!)
Текстта“(Тезиста бирелг?н с?зл?рне хатасыз к?череп языгыз!!!”диг?н с?зл?р бар.
3 – вариант – тезис текст ахырында (тезис в конце текста!!!)
1. Текст“(Тезиста бирелг?н с?зл?рне хатасыз к?череп языгыз!!!” диг?н с?зл?р бел?н т?мамлана.Автор бу текстта(туган ?ирне сагыну;табигатьне саклау;табигатьне ярату;кешел?р арасындагы дуслык; ?нил?рне ярату;бала бел?н ана м?х?бб?те; туганнарны? бер-берсен? булышуы;батырлык эшл??; олы кешел?рг? карата игътибарлы булу; туган телне бел?не? кир?клеге; туган ?ирне? кадерле, якын булуы ?.б -(выбирай, пиши нужное!!! указать вкратце о чём пишет автор) турында яза.
II абзац- т?п ?леш.(Основная часть)
2. ?йе, мин автор фикере бел?н килеш?м. Автор бу фикерне 3,8 нче(6 ,9 нчы)??мл?д? бик ачык к?рс?тк?н.(Фикерне ача торган ??мл? номерлары к?рс?тел?-указать номера предложений, которые раскрывают основной смысл, нужно внимательно искать предложения, раскрывающие тезис.Номер предложения тезиса НЕ УКАЗЫВАТЬ!!!) (Д?рест?н д?, туган ?ир ??ркем ?чен кадерле; Чыннан да,табигатьне сакларга кир?к; Минемч?, ?нил?р безне? ?чен и? кадерле, якын, газиз кеше; Минем уйлавымча, дуслык ??рбер кеше ?чен бик кир?к ул. Чыннан да, батырлыкны ??рвакыт эшл?п була; Д?рест?н д?, туган телне ??ркем белерг? тиеш ?.б– (Выбирай нужное!!! Текстны? эчт?леген 1-2 ??мл? бел?н кыскача язарга! Вкратце дать содержание текста). Н?ти??л?ремне раслау ?чен, бирелг?н тексттагы (4 нче) ??мл?д?н мисал китер?м.(Автор бу ??мл?д? туган ?ирне? сулары да т?мле, кырлары да ямьле була, дип яза; Автор бу ??мл?д? табигатьт?ге ??р н?рс?не? кир?клеген иск?рт?; Автор бу ??мл?д? ?нил?рне? безне? ?чен борчылулары (шатланулары) турында яза; Автор бу ??мл?д? туган телне белерг? кир?клек турында яза; Автор бу ??мл?д? дуслыкны? авыр вакытта сыналуы турында яза ?.б. )
III абзац- Йомгаклау. Обобщение.
3.?йтелг?нн?ремне гомумил?штереп, шундый фикерг? килерг? м?мкин.( Т?п фикерне 1-2 ??мл? бел?н язарга!!!-?йе, туган ?иребезне сакларга, аны яратырга кир?к; ?йе,табигатьк? карата ??ркем игътибарлы булырга тиеш; ?йе, ??рбер кеше табигатьне сакларга тиеш; ?йе, ?нил?ребезне? кадерен алар ис?н вакытта белерг? кир?к; ?йе, олыларны? ки??шл?рен ??рвакыт ист? тотарга кир?к;?йе, авырлыклар алдында каушап калырга ярамый; ?йе, кешел?рне бервакытта да р?н?етерг? ярамый ?.б.- Выбирай, пиши нужное!!!) Минем фикерл?рем бел?н ??рбер кеше килешер иде дип уйлыйм.
?рн?к сочинение
Текст“?йе, елый иде шомырт” диг?н с?зл?р бел?н т?мамлана. Автор бу текстта табигатьк? сакчыл караш проблемасын к?т?р???м безне д? уйланырга, фикер й?ртерг? чакыра, бу м?сь?л?не? ???миятле булуына ышандыра.Автор шомыртка карата эшл?нг?н явызлык, в?хшилек турында язып, аны? таланганнан со?гы х?лен сур?тли.
?йтелг?нн?рне раслау ?чен, 17, 18 нче ??мл?л?рг? игътибар итик. Чыннан да, шомыртны? аянычлы х?лен к?реп, безне? к??елл?ребез сыкрый. ? бит ?ле кайчан гына ул тир?-якка ямь биреп, геройларыбызны? к??елл?рен ирк?ли, ?имешл?ре бел?н сыйлый иде.Мо?а д?лил булып, текстагы 4 ??м 9 нчы ??мл?л?р кил?. Автор бу ??мл?л?рд?ата бел?н баланы? шомыртка карата дусларча м?н?с?б?те турында яза.
?йтелг?нн?ремне гомумил?штереп, шундый фикерг? килерг? м?мкин.Табигатьк? карата ??ркем игътибарлы булырга тиеш. Табигать байлыкларыннан кеше ?зе тел?г?нч? ген? файдаланса, ул безг? р?н?ер. Алдагы к?нн?рд? моны? ?чен ?кенерг? туры кил?ч?к.Минем фикерл?рем бел?н ??рбер кеше килешер иде дип уйлыйм.
Шомырт ниг? елый (2 вариант)
Текст ахырындагы с?зл?ре бел?н автор авыр вакытларда кешел?рне? ген? т?гел, ? агачларны? да елавы турында ?йт?се килг?н. Агачларны? елавы- ул табигать елавы. Минемч?, бирелг?н бу ?лешт? текстны? т?п м?гън?се чагылган. Текст авторы Рафаил Т?хф?туллин безне табигатьк? карата игътибарлырак булырга чакыра.
Кеше бел?н табигать ??рвакыт тыгыз б?йл?нешт? яши. Без табигатьне? матурлыгыннан, байлыгыннан файдаланабыз. Мо?а д?лил итеп “??й азакларына таба без шомыртыбызга кунакка кил?без. Дустыбыз безне, авызны бераз б?рештерс? д?, бик т?мле, чем-кара ?имешл?ре бел?н сыйлый” ??мл?сен китер?м. Л?кин кешел?р ?зл?ре шул матурлыкка зыян да салалар бит: агачларны сындыралар, матур-матур ч?ч?кл?рне ?з?л?р, елга-к?лл?рне пычраталар. Мо?а д?лил булып, текстагы 17 ??м 18нче ??мл?л?р кил?. Кешел?р тарафыннан кимсетелг?н шомырт агачы ?зене? матурлыгын югалткан. Аны кызганып, тир?-юнь д? мо?суланган.
Чыннан да, мондый к?ренешл?р табигатьк? зур зыян сала. Р?н?етелг?н кешел?р шикелле табигать т? елый, ярд?м сорап ялвара. Без табигатьне сакларга, а?а карата игътибарлы булырга тиешбез.
Сочинение язу методикасы ( 2014 елгы китаптан)
С2 ?лешенд? бирелг?н тексттан алынган ?зекне? м?гън?сен а?латып, и?ади эш башкарыла. Монда, беренче чиратта, сочинение язу осталыгы тал?п ител?.
Ист? тотыгыз!!! Язма эшегез текстны? эчт?леген с?йл??г? ген? кайтып калмасын! Сочинение к?л?ме 70 с?зд?н д? ким булмаска тиеш.
Сочинение т?б?нд?ге к?рс?ткечл?р буенча б?ял?н?:
текстны? м?гън?сен а?лау;
тексттан алынган мисаллар булу;
м?гън? б?тенлеге, б?йл?нешле с?йл?м ??м аны? эзлеклелеге саклану;
эшне? композицион яктан т?зек булуы.
Сочинение язуны? эзлеклелеге.
Текстны игътибар бел?н укыгыз.
Сорау-биремне? м?гън?се турында уйлагыз ??м тексттан ?йтелг?н фикерне ачыкларга ярд?м ит? торган с?зл?рне табыгыз.
Куелган сорауга ?авап бирерг? ярд?м ит? торган м?гън?ви кис?кл?рне табыгыз.
Сорауны? эчт?леге буенча ?зегезне? тезисыгызны формалаштырыгыз (1-2 ??мл? ?ит?).
Тексттан фикерегезне? д?реслеген раслый торган 2 д?лил китерегез. Мисалларны ?земт? (цитата) р?вешенд? бирегез яки ??мл?не? т?ртип номерын к?рс?тегез.
Д?лилл?рне? тезиска туры кил?-килм?вен тикшерегез.
Н?ти??г? к?чегез (н?ти?? ?чен бер ??мл? д? ?ит?).
Композицияне тикшерегез: сочинение текстыны? тезисы, д?лил ??м н?ти?? ?лешл?рене? булуы, абзацларга б?лен?, ?лешл?р арасында б?йл?неш булу ?.б.
Фикерегезне? автор позициясе бел?н туры кил?-килм?вен ачыклагыз.
10. Сочинениегезне бернич? тапкыр укыгыз. Язмагызны? грамоталылыгына
(с?йл?м ??м грамматик нормаларны? ?т?леше, орфография ??м пунктуация) игътибар
итегез.
Сочинениене у?ышлы язар ?чен, алгоритмга салынган модельне а?ларга ??м шуны? нигезенд? эшл?рг? т?къдим ител?.
нче адым. Тезисны формалаштырабыз. Тезисны тексттан алырга яки, автор фикере бел?н аваздаш булырлык итеп, ?зе?? формалаштырырга м?мкин. М?с?л?н: Батырлык нинди була? К?рг?небезч?, тезисны сорау формасында бир? яхшырак, ч?нки мондый тезис уйландыра ??м ?леге м?сь?л?г? ??ркемне? субъектив фикере булуын тал?п ит?.
нче адым. Тексттан тезисны ачарга м?мкинлек бир? торган д?лилл?рне сайлыйбыз.
нче д?лил: ?нв?рне? д?? апасы автобуста х?ле авырайган абзыйга ашыгыч ярд?м к?рс?т? башлаган. Автор ?леге очракны т?къдим итеп, укучыны? ?зен? уйланырга м?мкинлек бир?. Бу текстта автор позициясе бик тир?нг? яшеренг?н, «кычкырып» тормый, шунлыктан беренче д?лилне? батырлык булу-булмавын укучы ?зе билгели.
нче д?лил: малайлар, агып торган нефтьне к?рг?нн?н со?, эшчел?р янына «элдерт?л?р» ??м х?б?р бир?л?р. ?леге очрак батырлыкмы, ?лл? гад?ти х?лме?
нче адым. Н?ти??не формалаштырабыз. Дим?к, батырлык ул – ?зе? турында уйламыйча, кемг? яис? н?рс?г? д? булса чын к??елд?н ярд?м ит?.
?леге модельд?н файдаланып, сочинение язып карагыз.
?рн?к ?чен укучыларны? бер сочинение вариантын т?къдим ит?без.
«Батырлык шундый була димени?!» с?зл?ре безне тыныч тормыштагы батырлык турында уйланырга м??б?р итте. Чынлап та, нинди була со? ул батырлык?
Тормышта т?рле катлаулы вакыйгаларга юлыгасы?. Шул вакытта югалып калмау, намус кушканча эшл?? кир?к. Л.Гыймадиева ?леге ?зект? геройлар бел?н булган ике вакыйганы батырлыкка ти?ли. Беренчесе автобуста булган х?л бел?н б?йле. Пассажирларны? берсе – т?п геройны? апасы – кис?к х?ле авырайган кешег? ашыгыч ярд?м к?рс?т?. Бу батырлыкмы? Минемч?, шундый х?лд?, югалып калмыйча, кешег? ярд?м кулы сузу, аны? тормышын, с?лам?тлеген саклап калу-зур батырлык. ?леге фикер ?нв?р тарафыннан да ассызыклана: «Син, д?? апа, чын батырлык эшл?де?.»
Икенче вакыйга кечкен? ?нв?рне? батырлыгын к?рс?т?. Аны?, очраклы р?вешт? агып торган нефтьне к?реп алып, тиз арада эшчел?рг? х?б?р ит?ен д? батырлык буларак б?ял?рг? м?мкин. Икенче д?лил ЗОнчы ??мл?д? ачык чагылган. Кече яшьт?н ?к табигатьне саклау, аны? чисталыгы турында кайгырту б?генге к?нд? аеруча м?ним.
Дим?к, батырлык ул – ?зе? турында уйламыйча, чын к??елд?н ярд?м ит?, дип н?ти?? ясарга була. Кешел?р битараф булмаса, тормышта ??рчак т?рле батырлыклар ?чен урын булуын онытмаска кир?ктер.
ТАТАРСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ЯШЕЛ ҮЗӘН МУНИЦИПАЛЬ РАЙОНЫ
АЧАСЫР ГОМУМИ ТӨП БЕЛЕМ БИРҮ МӘКТӘБЕ
«Туган авылым чишмәләре»
(тикшеренү-эзләнү эше)
7 нче класс укучысы:
Шиһабетдинова Ләйлә Альберт кызы
Югары категорияле башлангыч класс укытучысы:
Замалиева Фәридә Гаптелбари кызы
2017 нче ел
ЭЧТӘЛЕК
- Кереш. Тикшеренү-эзләнү эшенең максаты.
- Төп өлеш.
- Үзем турында.
- Чишмәләр турында гомуми мәгълүмат.
- Туган авылым чишмәләре.
- Эшкә нәтиҗә ясау.
- Йомгаклау өлеше.
- Кулланылган әдәбият.
I. КЕРЕШ.
Тикшерү эшенең темасы: Олы Ачасыр авылы чишмәләренең аталу тарихы.
Теманың актуальлеге: атамаларны өйрәнеп, алынган нәтиҗәләрне авылның тарихын торгызуда файдалану.
Эшнең максаты: төрле чыганаклар аша Олы Ачасыр авылы чишмәләренең аталу тарихларын тикшерү, материаллар җыю, өйрәнү һәм нәтиҗә чыгару.
Тикшерү объекты: авылыбыздагы чишмәләр, ясалма күл.
Тикшеренү методлары: эзләнү, тикшерү, нәтиҗә чыгару.
Тикшеренү вакыты: 2013-2016 нчы еллар.
II. ТӨП ӨЛЕШ.
1) Мин, Шиһабетдинова Ләйлә Альберт кызы, Яшел Үзән районының матур табигатьле, чишмәләргә бай Олы Ачасыр авылында туганмын. Хәзерге вакытта Ачасыр гомуми төп белем бирү мәктәбенең 7 нче классында белем алам. Беренче укытучым – Замалиева Фәридә Гаптелбари кызы. Ул безне Туган илебезне, җиребезне, авылыбызны яратырга өйрәтте. Авылыбыз, чишмәләребезнең тарихы белән таныштырды. Без укытучыбыз белән бергәләп чишмәләр буйлап сәяхәт иттек, чишмә яннарын чистарттык, саф, шифалы суын эчеп хәл алдык.
Минем өем яныннан “Бәйрәш” чишмәсенә юл үтә. Чишмәнең борынгы исеме Бәйрәш бабай белән бәйле. Соңыннан бу чишмәне безнең Нигъмәтҗан бабай карап торган. Ул чишмә янына тал утырткан.. Әбием, бу талга инде 160 яшь, ди. Мин әнием белән шул чишмәдән су алып кайтам. Чишмә суы белән әби-бабайларны да сыйлыйм. Алар бит элек-электән шул чишмә суларын эчеп яшәгәннәр. Чишмәнең шифалы сулары алар өчен бик кирәк дип уйлыйм.
Мин чишмәләребез турында материал җыйдым. Сезгә дә эшемне тәкъдим итәм.
2)
Тау башына салынгандыр безнең авыл
Бер чишмә бар, якын безнең авылга ул.
Авылыбызның ямен, суы тәмен беләм,
Шуңа күрә сөям җаным-тәнем белән.
Габдулла Тукай.
Бөек шагыйребез Габдулла Тукайның бу шигъри юллары нәкъ безнең авыл турында язылган кебек.
Челтер-челтер аккан чишмәләр кемнәрне генә сокландырмый да, кемнәрне генә сихерләми икән?! Һәр чишмәнең үз тарихы, үз моңы, үз юлы бар. Бер ишесе шаулап ага, тавышы еракларга ишетелә. Икенчеләренең челтерәве яннарына килгәч кенә ишетелә. Өченчеләре җир куеныннан ургылып чыга да, яшел үзәннәргә җәелә. Дүртенчеләре җир күкрәгеннән бәреп чыгалар да. Коеларны тутырып торалар.
Борын-борыннан бабаларыбыз авылларны елга, күл, чишмә буйларына салганнар.Чөнки су булган урында тереклек җанлана, тормыш кайнап тора.
Чишмәләр – чисталык, сафлык, пакълек билгесе дә.
Чишмәне халык изге урын дип исәпли. Чит җирләрдә яшәүче авылдашларыбыз, туган якларына кайткач, иң беренче чишмә янына баралар. Чөнки Туган ил, туган нигез, туган авыл нәкъ менә шул чишмә буйларыннан, кое тирәләреннән башлана да инде. Алар чишмәнең челтер-челтер итеп аккан тавышын ишетеп, балачак көннәрен сагынып куялар.
Чишмә сулары белән безнең әби-бабаларыбыз авыру кешеләрне дәвалаганнар, дарулар урынына кулланганнар, кешене соңгы юлга да саф чишмә суы алып, юып озаталар бит.
Һәр якның, һәр авылның тәмле, шифалы сулы чишмәләре була. Авыл үзенең чишмәләре белән матур да, бай да инде ул. Минем туган авылым – Олы Ачасыр да табигатьнең бик матур җиренә урнашкан. Аның әйләнә-тирәсендә иксез-чиксез киң басулар, көтүлекләр җәелеп ята. Ә инде чишмәләрен әйтеп тә торасы юк! Авылымның кайсы ягына чыгып бассаң да, чишмәләр моңы ишетелә.
Мин дә туган авылымның чишмә суларын эчеп үсәм. Шуңа да ул миңа газиз һәм кадерле.
Вак чишмәләрдән зур елгалар барлыкка килә, кечкенә авыллар толы тарихыбыз – Туган илебез тарихы туа. Кем булуыңны белү өчен туган ягыңны тарихи яктан гына өйрәнү җитми, ә географик яктан өйрәнү дә зур әһәмияткә ия. Шул максатны истә тотып, мин үз авылым тирәсендәге чишмә, күлләрнең аталу тарихларын бик кызыксынып өйрәнәм.
3) Безнең авыл табигате чишмәләргә бик бай: барлыгы 6 чишмә һәр иртәдә үзенең моңлы җырын суза. Әби-бабаларыбыз чишмәләргә элек-электән бик матур исемнәр биргәннәр: “Бәйрәш чишмәсе”(“Олы инеш”), “Тимер улак”(“Ат улагы”), “Гафәр чишмәсе”, “Әнүкә чишмәсе”, “Күҗәмкә чишмәсе”, “Исемсез чишмә”(“Күл чишмәсе”).
Кайбер кешенең күңелендә мондый сорау туарга мөмкин: хәзерге вакытта, урамда су колонкалары булганда, авылдагы күп өйләргә чишмә суы торбалар аша агып килгәндә, ул чишмәнең нинди исем белән аталуын белү безгә ни өчен кирәк соң? “Үткәнен белмәгәннең – киләчәге юк”, — ди халык. Димәк, без авылның үткән тарихы белән кызыксынабыз икән, киләчәгебез дә мәгънәле булыр дип уйлыйм мин.
Һәр чишмә турында аз гына сөйләп үтәм.
Чишмәләр иле син, Туган як!
Еракка китмәгез су сорап.
Бу җирдә таулардан көй алып,
Чишмәләр яшиләр чылтырап…
(Ә.Исхаков)
“Тимер улак”(“Ат улагы”) Бу чишмә авылымның төньягыннан агып чыга. Чишмә ике улак буйлап ага, берсе тимердән ясалган, шуңа аны “Тимер улак” дип йөртәләр. Ә икенче исеме электән килгән. Әлеге чишмә янында туктап, атларны эчергәннәр. Шуңа күрә ул “Ат улагы” дип атала да. Бу чишмәнең исеме җисеменә туры килә дип әйтеп була. Матур җәй айларында авылымның бер төркем ирләре бу чишмәгә бура ясап куйдылар. Хәзер чишмә яны тагын да матураеп китте.
Дөньяда бар төрле чишмә ,
Шуның берсе – «Бәйрәш чишмә».
Суы тирән — төпсез аның,
Юлы ерак — чиксез аның. (Ш. Ләйлә)
“Бәйрәш чишмәсе”(“Олы инеш”). Бу мул сулы инеш “Тимер улактан” ерак түгел. Әлеге чишмә Бәйрәш исемле бабай белән бәйле. Ул элек вакытта инешне карап, яннарын чистартып торган. Соңыннан бу чишмәне безнең Нигъмәтҗан бабай карап торган. Ул чишмә янына тал утырткан. Әбием, бу талга инде 160 яшь, ди. Чишмәне әле “Олы инеш” дип тә йөртәләр. Әби-бабайлар әйтүенчә, бу чишмә – иң олысы, иң күп сулысы. Хәзерге вакытта бу чишмәне авылыбызның мөхтәрәм кешесе Әнвәр абый Миңнуллин ярдәме белән карап, яннарын төзәтеп торалар. Ул чишмәне өйле һәм күперле итте.
“Гафәр чишмәсе”. Ә инде бу чишмә авылымның төньяк-көнбатыш ягында урнашкан. Аның турында сөйләгәндә. Элеккегеләр Гафәр бабайны искә төшерәләр. Исеме ни өчен шулай аталган икән соң? Әлбәттә, чишмәнең тирә-юнен карап торучы шул Гафәр бабай булган. Чишмә аларның бакча артындагы чокыр буеннан бәреп чыккан икән.
“Әнүкә чишмәсе”. Бу чишмәнең исеме дә, үзе дә бик серле. Әлегә мин аның нигә шулай аталганын төгәл белә алмадым. Әмма бу чишмәнең суы әле аз гына чыга, әле югала икәнен ишеттем. Бәлки бу чишмә шундый кушаматлы кеше белән бәйледер?….
Туган якның изге чишмәләре,
Туган якның татлы сулары,
Тәнгә сихәт, җанга дәва бирә-
Татып кына кара, нибары!
( Гөлназ Гарипова)
«Күҗәмкә чишмәсе”. Әлеге инеш авылымның көньягыннан чыгып ага. Исеме авылның Күҗәмкә дигән ягыннан астагы чокырдан бәреп чыкканга күрә шулай аталган. Элегрәк бу чишмәгә төшүче аз булган. Ә хәзер кеше бер дә өзелми. Күҗәмкәдә туып-үскән Гыймрановларның балалары чишмәне уратып алдылар, бик матур өй ясап куйдылар. Чишмәгә юл басмалар буйлап төшә. Хәзерге вакытта чишмә янын Күҗәмкәнең уңган кешеләре карап торалар.
“Исемсез чишмә”(“Күл чишмәсе”). Бу чишмәнең исеме юк. Ул авылның төньяк-көнчыгышындагы чокырдан бәреп чыккан. “күл чишмәсе” дип йөртелә, чөнки аның сулары янәшәдә ясалган күлне тулыландырып тора.
“Корттишек күле”(“Балык күле”, “Бассейн”). Безнең авылда күлләр юк. 10-15 еллар элек авылның төньягында зур трактор белән Габбас абый (“Корттишек”) күл казый. Аны башта “Корттишек күле” диләр. Балалар күлдә су коена башлагач, “Бассейн” дип исемлиләр. Тора-бара анда балыклар җибәрәләр. Шуннан ул “Балык күле” дип аталып йөри. Хәзерге вакытта да күл буенда балык тотучыларны күреп була.
“Балык күле” – безнең иң яраткан урыныбыз. Һәр ел саен, укулар беткәч, без аның янына экскурсиягә киләбез. Ул – авылыбыз күрке.
2017 нче ел Россиядә һәм Татарстанда Экология елы дип игълан ителде. Шул уңайдан безнең күл буен матур ял итү урыны итеп ясарга дип уйлап тора авылым халкы. Шулай ук чишмәләребезне чистарту өстендә дә эшләр күздә тотыла.
Авылымның һәр чишмәсе кыйблага таба ага, мондый чишмәләрне изге чишмәләр дип атыйлар. Бу чишмәләрнең сулары бергә кушылып, көнбатыштан агып килүче кечкенә елганы дәвам итәләр. Ул елгачык башта Буа елгасына, аннары Зөя елгасына һәм, ниһаять, Идел елгасына барып тоташа.
III. Нәтиҗә ясау.
Тикшеренүләрдән күренгәнчә, чишмә исемнәренең барлыкка килүләре – җәмгыятьнең һәр чорына хас күренеш. Аларның чыганаклары бик еракка, борынгы тарихка барып тоташа. Гасырлар үтү белән кайбер атамаларның баштагы исемнәре онытылган. Авыл халкы аларга яңа исемнәр кушкан, ә күбесе исә борынгы атамалары белән аталып йөри.
Йомгаклап шуны әйтәсе килә, без, яшь буын — туган ягыбызның киләчәге өчен җаваплы кешеләр. Туган җиребезнең тарихын өйрәнеп, эш-гамәлләребезне аның табигатенә зыян китермәслек итеп оештырырга тиешбез. Шулай булганда гына без сәламәт һәм бәхетле кешеләр булырбыз, бездән соң килгән буынга бай табигый мирас калдырырбыз.
IV.Йомгаклау сүзе.
Бер-бер артлы заманалар алышынып тора, табигать фасыллары үзгәрә, буыннар яңара, ләкин чишмәләр үзгәрми. Алар һаман элеккечә челтер-челтер агалар. Ләкин аларга игътибар, ярдәм һәм тәрбия кирәк. Кызганычка каршы, юкка чыккан чишмәләр, ташландык коелар бик күп. Бу күренешләргә минем йөрәгем әрни. Сусыз бер генә көн дә яши алмыйбыз бит. Чишмәләр безгә рәнҗемәсен иде, аларның матурлыгы югалмасын иде. Инешләребез безнең ярдәмгә мохтаҗ. Ә кеше куллары барысын да булдыра. Бары тик битарафлыктан арыныйк та, табигатькә, аның байлыкларына мәрхәмәтле булыйк!
Чыгышымны шигырь юллары белән тәмамлыйсым килә.
Җырла, чишмәм, гасырларга җитсен
Челтерәүләреңнең аһәңе.
Яшь буын да белсен тәмен суның,
һәрбер кеше белсен бәһәңне!
Сакласыннар күз карасы кебек,
Телмәсеннәр җирнең бәгырен.
Саклыйк җирне, саклыйк табигатьне !
Белик, дуслар, чишмә кадерен!
(Гөлназ Гарипова).
V. Кулланылган әдәбият.
1. Гарипова Ф. Авылларны сөям җаным-тәнем белән. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1994
2. Саттаров Г.Ф. Атамалар дөньясына сәяхәт. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1992.
3. Әнәс Исхаков “чишмәләр иле син, Туган як!”. Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2001.
.4. Шагыйрьләрнең шигырьләре.
5. Саттаров Г.Ф. Татар топонимиясе. – Казан, 1998.
Чишмәләр – яшәү чыганагы
Сафин Айназ Алмаз улы
Саба муниципаль районы, Мичән төп гомум белем бирү мәктәбе, 3 класс
Фәнни җитәкче: Мифтахова Г.Р., башлангыч сыйныфлар укытучысы.
2018 ел
Эчтәлек.
I.Кереш…………………………………………………………… 2-3
1.Су чыганакларының әһәмияте…………………………3
2.Нәрсә ул чишмә?…………………………………………….4
3.Су-инеш,чишмә атамалары җырларда…………….4
II.Төп өлеш………………………………………………………..5
1.Туган авылым чишмәләре………………………………6
2.Күркәм йолалар……………………………………………..6
III.Йомгаклау……………………………………………………….7
1.Чишмәләрнең безгә мөрәҗәгате…………………….7
2.Чишмәләргә юл өзелмәсен……………………………7
IV.Кулланылган әдәбият………………………………8
I.Кереш
Чишмәләр иле син,Туган як!
Еракка китмәгез,су сорап.
Бу җирдә таулардан көй алып,
Чишмәләр яшиләр чылтырап.
Ә.Исхаков.
Дөньяда ,тормышта иң кирәкле әйберләрнең берсе-су.Көндәлек тормышта судан башка хуҗалык итәргә мөмкин түгел.Су иген игергә,җиләк-җимеш,терлек,кош-кортлар үстерергә ярдәм итә. Җир йөзендә су булмаса, тереклек бөтенләй яшәмәс иде.Моның шулай икәнен татар халык табышмаклары да дәлилли:
1)Исе юк,төсе юк,
Аннан башка тормыш юк.
2)Булмаган җире сирәк,
Үзе һәрвакыт кирәк.
Минем кызыксынуым тагын да артты. “Киләчәккә адым” проект эше билгеле булуга, без, җитәкчем Гөлсирин Расимовна белән “ Чишмәләр – яшәү чыганагы” дигән теманы сайладык. Укытучым минем чишмәләр турында тагын да күбрәк белергә, эзләнергә теләвемне хуплады. Бергәләп бу эшкә алынырга тәкъдим ясады. Соңыннан классташлар алдында чыгыш ясарга, әзер материалны интернетка куярга мөмкин булачагын әйтте.
Зур кызыксыну белән мин эзләнү-кызыксыну эшенә тотындым. Ни өчен бу теманы сайладык соң без? Нәрсә соң ул чишмә? Кешеләргә чишмәләр кирәкме? Ни өчен? Аларның аталу тарихы нәрсә турында сөйли? Татар халкында чишмәләргә бәйле нинди гореф-гадәтләр бар? Шушы сорауларга җавап табу максатыннан без әлеге эзләнү эше белән шөгыльләндек.
Тикшерү эшенең темасы – “Чишмәләр- яшәү чыганагы”.
Теманың актуальлеге – Табигатькә сакчыл караш булдыру,туган авылымның чишмәләрен барлау, атамаларның килеп чыгу тарихын белү
Эзләнү объекты – Туган авылым чишмәләре
Эшне башкарды – Сафин Айназ Алмаз улы.
Проектның җитәкчесе – Мифтахова Гөлсирин Расыйм кызы.
Эзләнү максаты – Чишмәләр турында күбрәк белү, туган авылымда урнашкан чишмәләрнең килеп чыгышы турында төрле чыганаклардан файдаланып, мөмкин кадәр күбрәк материал туплау һәм өйрәнү.
Бурычлары:
-
Су чыганакларының әһәмиятен белү, күркәм йолаларны барлау.
-
Авылым чишмәләренең килеп чыгышы турында өлкәннәрдән сораштыру.
-
Җыелган материалны проект эшенә туплау.
-
Әзер проект эшен интернетка кертү һәм классташларыма сөйләү.
Гипотеза : Чишмәләр турында күбрәк белү,авылым чишмәләре турында кызыклы материал табып башкаларга җиткерү.
Эзләнү методлары : 1. Интернет чыганакларда казыну.
2. Су чыгынакларының әһәмиятен барлау.
3. Чишмәләргә сәяхәт.
4. Өлкән кешеләрдән авылымдагы чишмәләрнең килеп чыгышын, атамаларының нәрсә аңлатуын сораштыру.
6. Нәтиҗә чыгару.
1.Су чыганакларының әһәмияте.
Елгам минем-аллам минем”, “Елгаларым-тормыш тоткаларым” дигән мәкальләр халыкның елга-инешләрне,чишмәләрне илаһилык дәрәҗәсенә күтәреп олылавын күрсәтә.Шуны истә тотып булса кирәк,борынгы бабаларыбыз элек-электән авылларны урман белән капланып алган зур елга ярларына һәм аларның тирә-юненә,күл буйларына,чишмәләрдән сулар мул чыккан ,җире уңдырышлы булган урыннарга салганнар.Халыкның ихтыяҗын су чыганаклары,урман кебек табигый байлыклар үтәгән.Халык көнкүреше табигать белән нык үрелеп барганга,туган ягыбызның һәр кечкенә һәм зур су чыганаклары халык хуҗалыгында киң файдаланылган.
2.Нәрсә ул чишмә?
Ата-бабаларыбыз суның кадерен белгәннәр,зурларын һәм кечерәкләрен дә аерым атама белән йөрткәннәр.Ә нәрсә соң ул чишмә?
Җир астыннан агып, бәреп чыга торган су чишмә дип атала . Чишмәләр-кечкенә генә булсалар да, табигатькә җан кертүчеләр, елга, күл, инеш, диңгез һәм океаннарга тормыш өрүче. Халык әйтсә, чынлап та, хак әйтә. Чишмәләргә карата кулланылган “Башы – тауда, аягы – диңгездә” дигән табышмак аларның җитез, йөгерек, эшчән, халыкка намус белән хезмәт итүчән табигатьләрен бик дөрес сурәтли.
3.Су-инеш,чишмә атамалары җырларда.
Челтер-челтер ага чишмә,
Һич тә тыймалы түгел.
Ә сулары шундый йомшак-
Эчеп туймалы түгел!
Р.Миңнуллин.
Халык су чыганакларына атама биреп кенә чикләнмәгән,бәлки,күбесенең исеменә атап җырлар һәм шигырьләр чыгарган.Һәр атама үзе бер тарих ул.Су-инеш,чишмә атамалары дастаннарда,тарихи җырларда,легенда-риваятьләрдә дә киң кулланыла. Әйе, чишмәләр турында бик күп шагыйрьләрнең шигырьләре җырга әйләнгән. Менә алар: Сибгат Хәкимнең “Фазыл чишмәсе”, “Ага чишмә”, “Сусау”, “Бер тауда ун чишмә”; Гомәр Бәшировнең “Җидегән чишмә”;”Салкын чишмә”, “Су юлы”исемле халык җырлары; Нәҗип Мәдияровнең “Чишмә”, Нәкый Исәнбәтнең “Бормалы су юллары”, Илдар Юзеевнең “Балачак чишмәсе”, М.Садриның “Чишмә буенда”җырлары. Бу җырларда мәхәббәт, гомер юллары чагыла.
II.Төп өлеш
1.Туган авылым чишмәләре.
Тау башына салынгандыр безнең авыл
Бер чишмә бар, якын безнең авылга ул.
Авылыбызның ямен, суы тәмен беләм,
Шуңа күрә сөям җаным-тәнем белән.
Габдулла Тукай.
Бөек шагыйребез Габдулла Тукайның бу шигъри юллары нәкъ безнең авыл турында язылган кебек.
Челтер-челтер аккан чишмәләр кемнәрне генә сокландырмый да, кемнәрне генә сихерләми икән?! Һәр чишмәнең үз тарихы, үз моңы, үз юлы бар. Бер ишесе шаулап ага, тавышы еракларга ишетелә. Икенчеләренең челтерәве яннарына килгәч кенә ишетелә. Өченчеләре җир куеныннан ургылып чыга да, яшел үзәннәргә җәелә. Дүртенчеләре җир күкрәгеннән бәреп чыгалар да. Коеларны тутырып торалар.
Борын-борыннан бабаларыбыз авылларны елга, күл, чишмә буйларына салганнар.Чөнки су булган урында тереклек җанлана, тормыш кайнап тора.
Чишмәләр – чисталык, сафлык, пакълек билгесе дә.
Чишмәне халык изге урын дип исәпли. Чит җирләрдә яшәүче авылдашларыбыз, туган якларына кайткач, иң беренче чишмә янына баралар. Чөнки Туган ил, туган нигез, туган авыл нәкъ менә шул чишмә буйларыннан, кое тирәләреннән башлана да инде. Алар чишмәнең челтер-челтер итеп аккан тавышын ишетеп, балачак көннәрен сагынып куялар.
Чишмә сулары белән безнең әби-бабаларыбыз авыру кешеләрне дәвалаганнар, дарулар урынына кулланганнар, кешене соңгы юлга да саф чишмә суы алып, юып озаталар бит.
Һәр якның, һәр авылның тәмле, шифалы сулы чишмәләре була. Авыл үзенең чишмәләре белән матур да, бай да инде ул. Минем туган авылым – Керәнне дә табигатьнең бик матур җиренә урнашкан. Аның әйләнә-тирәсендә иксез-чиксез киң басулар, көтүлекләр җәелеп ята. Ә инде чишмәләрен әйтеп тә торасы юк! Авылымның кайсы ягына чыгып бассаң да, чишмәләр моңы ишетелә.
Чишмәләр, газиз чишмәләр! Чишмә буе – җәй көне минем иң яраткан урыным.Элекке заманнарда чишмә буенда кичке уеннар оештырылган, кичәләр үткән. Шат, моңлы җырлардан, дәртле бию көйләреннән чишмә тирәсе яңгырап торган. Чишмә яшьләрне таныштырган, кавыштырган. Чишмә буйларында шомырт, карлыган, гөлҗимеш, балан агачлары үскән. Боларның барысыда кеше өчен, кешеләрнең бәхете өчен табигать тарафыннан бүләк итеп бирелгән. Мин дә туган авылымның чишмә суларын эчеп үсәм. Шуңа да ул миңа газиз һәм кадерле.
Касыйм чишмәсе.
Авылыбызда тау астыннан чыгып агучы чишмә бар.Аны карап,чистартып торучысы хөрмәтенә Касыйм чишмәсе дип атаганнар.Аның тирә-юнен агачлар чорнап алган.Монда табигать искиткеч матур.Әлеге чишмәнең суы шундый тәмле һәм сихәтле.Чит җирләргә киткән авылдашлар туган авылына кайткач,шушы чишмә янына киләләр,яшьлекләрен сагынып искә алалар.Мин дә аның янына гел киләм.Монда сандугач сайрауларын,суның челтер-челтер моңлы тавышын тыңларга,табигать белән хозурланырга яратам.Без,дусларым белән,шунда туктап тәмле чишмә суын эчәбез.
Сафа чишмәсе.
Ничә буын Керәнне халкына хезмәт иткән бу чишмә,ике тау арасында. Авылга су кертер өчен башня куелгач, хәзер су саркып утыра торган урынга әйләнде.”Безне күмелүдән коткарыгыз,”-дип ага төсле.
Салкын чишмә.
Авылым халкы бик яраткан бу чишмә дә, тау итәгеннән бәреп чыккан.Суы бик салкын булгангадыр, аңа халык Салкын чишмә дип исем биргән.Салкын чишмәнең суы үзе бик салкын,бик йомшак,тәмле,файдалы һәм шифалы да.Үзенең көмештәй саф сулары белән ул безне сөендереп ага да ага.
Тау астында җырлап чишмә ага,
Камышлыкка кереп югала.
Татлы суы,дәртле җыры белән
Гөлчәчәкле җирне сугара.
Җир яшәрә аның суын эчеп,
Ак каеннар яфрак яралар.
Таң алдыннан аның җырларыннан
Сандугачлар канатланалар.
Теләр идем мин дә гомерем юлын
Чишмә төсле җырлап үтәргә
Җырым белән җирне сугарырга,
Күңелләрне бакча итәргә.
М.Җәлил.
Рәфкать чишмәсе.
Кешеләрнең кайгы-хәсрәттән аккан күз яшьләрен юган Рәфкать чишмәсен гасырлар шаһиты булган дибез.
Көнчыгышка карап агучы авыл башындагы чишмә,безнең авыл кешесе Миннехан улы Рәфкать тарафыннан казылган.Шуңа күрә ул “Рәфкать” чишмәсе дип йөртелә(халык аны түбән оч чишмәсе дип тә атый).
Хәзер дә үсеп буйга җиткән балалары,оныклары чишмәне карап,төзекләндереп торалар.Исеме арткан саен чишмәләрнең кадере дә арта гына.Кемнең исеме белән бәйле булса да,су алучыларның барысын да куандырып ага бирә ул.
Авылым урманнарга бай, Авылны икегә бүлеп,
Бар тагын чишмәләре. Агып ята инеше.
Авыл яныннан узганда, Көзен зур уңышлар бирә
Керми калмагыз яме. Бакчаларның җимеше.
Урманында кошлар сайрый, Авылымның байлыгы зур,
Яши төрле җәнлекләр. Бар уңган кешеләре.
Биек таулар итәгендә, Авыл яныннан узганда
Пешә кызыл җиләкләр. Керми калмагыз яме.
2.Күркәм йолалар.
Чишмәләр турында бик күп шигырьләр, җырлар ,әдәби әсәрләр иҗат ителгән.Халык элек-электән чишмәләргә табынган.Чишмәләргә бәйле йолаларны сакларга тырышкан.Кайбер йолалар бүгенге көндә дә башкарыла.Әйтик, тормыш юлына аяк басучы яшьләр, гаиләләре нык булсын өчен,тормыш чыганагы булган чишмәгә киләләр,аңа баш ияләр.Чишмә янын ямьләндереп агачлар утырталар.
Яшь кәләшләр килен булып төшкән көнне,иңнәренә көянтә-чиләк асып , чишмәгә суга барганнар. Йола буенча авылның берәр мөхтәрәм кешесе су юлы күрсәтүче булган.Чишмә янында җыр-биюле уен-көлке оештырганнар.Суын түкмичә алып кайтып җиткерүче кәләш яхшы тормыш иптәше,уңган килен булып саналган.
Егет-кызлар чишмә янында уеннар оештырганнар,йөрәкләренә ял тапканнар.Чишмәләр бик күп гашыйкларның серләрен саклаган.Чишмә янында корылган матур хыяллар тормышка ашкан. Ә авыру кешеләр туган ягы чишмәсенең суын авыз итсәләр,савыга торган булганнар.Менә нинди сихри көч бар чишмә суында!
Чишмә буена язгы-җәйге коры көннәрдә авылның мөхтәрәм ак әбиләре Аллаһы Тагәләдән яңгыр сорарга бара торган булганнар.Бу йола җомга көнгә туры китерелә торган булган.Ак әбиләрнең Ходайга ялваруы могҗиза тудырган:бөтен дөньяны суга туендырып яңгырлар яуган.
Туган якның изге чишмәләре,
Туган якның татлы сулары,
Тәнгә сихәт,җанга дәва бирә-
Татып кына кара,нибары!
III.Йомгаклау
1. Чишмәләрнең безгә мөрәҗәгате.
Чишмәләребезне җанландырып, аларга тел бирсәк ,ни турында сөйләр иде микән алар? Бер чишмәнең моң-зарына колак салыйк әле:
-Без ага башлаганга күп еллар үтте.Элекке матурлыгыбыз югала бара,суларыбыз кими,ярларыбыз җимерелә,чишмә башларыбыз томалана.Вакытлар үтә,яшьләр үсә, ә без һаман агабыз.Күп туганнарыбыз томаланды,яшәүдән туктады.Тау итәкләрендә көтү йөри,үсә торган агачлар,куаклар таптала.Хайваннар күзебезгә баса,имгәнәбез,суыбыз җир астына кача.Безнең тирә-юнебезгә рәшәткәләр кирәк.Төбебезнең дә ел саен чистарылуын телибез.Вак һәм зур елгаларга су бирер идек, чөнки вак елгаларның да суы бетүгә таба бара.Ярларыбызга,тирә-юнебезгә,чишмә башларына агачлар утыртсыннар иде.Агач үсмәгән җирдә дым юк,дымсыз җирдә су булмый.Бабайлар заманында безгә әһәмият күбрәк булган икән.Безне карап,чистартып торучы аерым кешеләр бар иде.Кайчандыр кешеләр,яныбызга килеп,төпләребезне,чишмә башларыбызны чистарталар иде.Хәзер алар ,машиналарга утырып, кырыбыздан выжлап кына үтәләр.Ә кайбер рәхимсезләре, яныбызда утырып ял иткәч ,үзеннән соң кочак-кочак чүп-чар калдырып китә.Безне карау өчен күп вакыт кирәкми,югыйсә…
Менә ни дип серләшәләр икән чишмәләр.Димәк,бүгенге көндә алар кеше ярдәменә,безнең ярдәмгә мохтаҗ.
2. Чишмәләргә юл өзелмәсен.
Проект эшен башкарганнан соң мин түбәндәге нәтиҗәгә килдем:
Безгә чишмәләр кирәк. Безнең әби-бабаларыбыз да кадерләгән, хөрмәт иткән аларны.Ләкин табигать байлыгы чиксез түгел.Аны соңгы чигенә кадәр сыкканчы,табигатькә һич кичекмәстән ярдәм итү юлларын уйларга кирәк.Киләчәк буыннар безне начарлык белән искә алмасын иде. Киләчәктә дә чишмәләргә юл өзелмәсен иде! Алар озын гомерле булсын, һәм кешеләрнең дә гомерләрен озынайтсыннар иде! Сакчыл караш белән алдагы көндә дә чишмәләрне саклыйк! Табигать белән кечкенәдән үк дуслашкан кеше — яхшы тәрбияле, мәрхәмәтле, бәхетле кеше ул! Туган төбәгенең матурлыгын күрә белүче, суның тәмен тоючы бала әти — әнисен , кардәш — ыруларын , тирә – юньдәге кешеләрне ихтирам итә. Туган йортын, туган авылын, туган ягын чын куңелдән яраткан кеше генә Ватанын ярата һәм кирәк вакытта , аны саклау өчен , үз – үзен аямыйча , көрәшкә күтәрелә . Аны исә чишмәләрдән , елга — күлләрдән башка күз алдына китереп тә булмый. Туган ил , туган нигез, ата-ана , туган авыл туган төбәктән , туган туфрак- суларыннан башлана. Онытмыйсы иде бу хакыйкатьне!
Көлгәндә дә , чишмә кебек челтерәп,
Нәкъ татарча, тыйнак көлегез,
Тәнгә сихәт, җанга дәрман биргән
Чишмәләрнең кадерен белегез!
Дулкынланып, йөрәкләргә агып,
Үтсен сезнең һәрбер көнегез,
Күпме сәхра сусыз кибә, сула,-
Чишмәләрнең кадерен белегез!
Сусыз калсак әгәр, корыячак
Табигатьнең иркә гөле без!
IV.Кулланылган әдәбият
-
Интернет мәгълүматлары
-
Өлкәннәр сөйләве
-
“Авылым чишмәләре” папкасы
Чишмәләр иле син, Туган як!
Еракка китмәгез, су сорап.
Бу җирдә таулардан көй алып,
Чишмәләр яшиләр чылтырап.
Ә.Исхаков.
Су – безнең төп байлыгыбыз. Безнең ата-бабаларыбыз табигать хәзинәсенә рәхмәтле булганнар. Алар сулыкларга изге әйбер итеп караганнар. Чишмәләрне авылның ихтирамга лаек кешеләре, картлары күзәтеп, карап торган. Һәр йортка су үткәрелгән, кешеләр бөтен уңайлыкларга ирешеп гомер кичергән заманда чишмәләр ни хәлдә яшәп ята соң? Аларга игътибар һәм ихтирам бармы? Авылларыбыз чишмәләргә баймы? Алар ни хәлдә? Без аларның тарихын беләбезме? Бу язмамда мин шушы сорауларга җавап табарга тырышырмын.
Зур булмаган Каршы тау итәгенә сыенып утырган кечкенә генә Норма авылы янәшәсеннән Кирмән инеше ага. Язларын бер дулап, шаулап ала да, кабат үз ярларына кайтып, авылның кешеләре кебек сабыр-салмак кына ага да ага ул. Ярларын куе таллыклар каплап алган, кыр үрдәкләре, челәннәр үзләренә сыену урыны тапкан биредә. Җәйләрен суы чыпчык тезеннән генә калса да, төрле яктан килеп кушылган саф чишмә сулары бөтенләй саегырга, кибәргә ирек бирми аңа. Әйе, авыл кечкенә булса да, чишмәләргә бик бай. Кайда көрәк төртсәң, шунда чишмә чыга бездә. Авылның Аръяк һәм Күлле як урамнарында яшәүчеләр баз казып бәрәңге сала алмыйлар, койма- капка баганалары да озак утырмый – авыша башлый.
Ә чишмәләр вакыт агышын тоймый да кебек агалар да агалар. Менә Керәч чишмәсе – суы салкын һәм бик каты, Ташчишмә урман юлы буенда урнашкан, юлаучыларны гомер буе тәмле суы белән сыйлаган. Вәли чишмәсе авылның Югары Оч урамын сөендергән. Ни кызганыч, бу чишмә инде бүген юкка чыгу алдында тора. Кәли чишмәсе Аръяк урамыннан ук агып чыга, суын эчәр өчен тотмыйлар, нигездә, малларга эчертү өчен генә кулланалар. Олы чишмә авылның Үзәк урамын су белән тәэмин итә, суы йомшак, шифалы. Биредә бөтен авылга бердәнбер булган кер чайкау урыны – улаклы чишмә дә урнашкан. Элек-электән бирегә бөтен авыл кер чайкарга йөргән, бу чишмәдә юылган кернең төсе ачылып китә дип ышанганнар. Автомат кер юу машиналары тормышыбызга килеп кергәч, чишмә юлларына җәен үлән үсә, кышын кар баса. Әмма чишмәләребез төзек, алтын куллы, изге күңелле осталарыбыз чишмәләрне карап, тәртиптә тота әле. Олы чишмәбезнең суы шифалы икәнлеген авылдашлар гына түгел, тирә-яктагы авыллар да яхшы белә. Аның тәнгә көч-куәт бирә торган суын алырга ераклардан киләләр. Мондый чишмәләрнең кадерен белергә кирәк. Илдар Юзеев та үзенең “Аксакал нәсихәте” шигырендә болай дип яза:
Көлгәндә дә чишмә кебек челтерәп
Нәкъ татарча тыйнак көлегез.
Тәнгә-җанга сихәт-дәрман биргән
Чишмәләрнең кадерен белегез!
Авылымның челтер чишмәләре әле бик күп. Чираттагысы – Куян чишмәсе. Кушаматы Куян булган Кәрим бабайның бакча башында урнашкан ул. Кәрим бабай бу чишмәне һәрчак тәртиптә тоткан. Үз заманында бабай чишмәгә имәннән эшләнгән мичкә утырткан, суы агар өчен улак урнаштырган. Кәрим карт вафатыннан соң да чишмә күп еллар авылдашларга хезмәт итте әле. Колхозлар чорында буалар ясау модага кергәч, Бәләкәй суны да буып куйдылар. Куян чишмәсен су басты, ләм утырды. Шулай итеп, ул юкка чыкты.
Чираттагы тукталышыбыз – Кирмән инеше белән Бәләкәй су очрашып кушылган урында урнашкан Габдулла чишмәсе. Шушы чишмә турында иркенләбрәк сөйләргә телим дә инде мин. Бу чишмәнең барлыкка килүе, никадәр генә гаҗәп тоелмасын, нефть чыгару белән бәйле. Илленче еллар башында безнең якларда нефть эзләүче геолог-разведчиклар бригадалары эшли. Кече Кирмән, Су-Елга, Урта Кирмән авыллары белән беррәттән, алар безнең Нормада да эшли. Авылда байтак вакыт була геологлар. Авыл кешеләрендә фатирда торалар, авылның төрле якларын бораулап, кара алтын эзлиләр. Кызганычка каршымы, әллә авыл кешеләренең һәм табигатенең бәхетенәме, нефть ятмалары бик аз булып чыга. Шуңа күрә, борауланган скважиналарын томалап китеп бара белгечләр. Ә кайбер бораулаган урыннарында су гына бәреп чыга.
XX гасырның җитмешенче еллары башында, алда әйтелгән ике инеш кушылган урында, Кирмән елгасы аша авыл халкы яңа күпер төзи. Бу күпер авылдашларга малларны көтүлеккә чыгару өчен хезмәт итә. Корылманы төзеп бетерәләр. Көчле бульдозер белән эттереп, күпер алдына балчык өйгән вакытта, тракторның көрәге заманында геологлар томалап киткән торбаны сындырып чыгара. Сынган урыннан, көчле ташкын булып, су бәреп чыга. Бераз ташыганнан соң, су акрыная. Торба авызын берничек тә томалый алмыйлар, су шул килеш агуын дәвам итә. Вакытлар үтү белән, авылдашлар биредә чишмә ясап куя. Чишмә авылдашыбыз Габдулла абзый өенә якын гына урнашкан булганга, шушы игелекле абзый су чыганагын гомере буе карап-тәрбияләп тотты. Тирәсен рәшәткә белән әйләндереп, җәен үләнен чабып, кышын карын-бозын чистартып торды. Шушы абзый хөрмәтенә, халык чишмәне Габдулла чишмәсе дип йөртә. Бу абзыебыз инде күптән вафат, ләкин игелекле исеме һаман авылдашлар телендә. Чишмә халыкка озак еллардан бирле хезмәт итә инде. Шунлыктан, рәшәткәләре сынып, баганалары кыйшаеп бара иде. Бу хәлгә авылдашларның да эче поша башлады. Чишмә Сабантуй мәйданына да якын урнашкан. Кайткан кунаклар да иң башта чишмә янына төшә. Җыелышып киңәштек тә, кем күпме булдыра – шуның кадәр акча җыйдык. Бер генә кеше дә бу изге эштән читтә калырга теләмәде. “Ил төкерсә – күл була”, – ди бит халкыбыз. Өмә ясап, чишмәбезне матурлап та куйдык. Өстен бетон плитәләр белән капладык: кар, яңгыр сулары үтәрлек түгел. Тирәсендәге җимерек рәшәткәләрне сүтеп ташлап, калайдан бизәкләп ясалган өр-яңа койма тотып куйдык. Билгесез булып калырга теләгән бер авылдашыбыз бер төнне чишмәгә бик матур язу да беркетеп куйган. Хәзер чишмәбез ерактан балкып тора, авылдашларга рәхмәт әйтеп, көне-төне челтери. Шимбә-якшәмбе көннәрендә тирәсен машиналар сарып ала – ялга авылга кайткан авылдашлар зур-зур савытлар белән тәмле чишмә суын шәһәргә алып китәләр.
Чишмә — төзекләндерелгәнгә кадәр
Чишмә — төзекләндерелгәннән соң
Табигатьнең бөек могҗизасы, тормышның нигезе булган чишмәләребез яшәсен. Алар – Аллаһның адәм балаларына биргән тиңдәшсез байлыгы. Саекмасын алар. Җиргә бәрәкәт, илгә иминлек теләп, мәңге челтерәсеннәр.
Язмамны И.Юзеев сүзләре белән төгәллисем килә:
Изге чишмәләргә төкерсәк без,
Саегыр җан, корыр телебез.
Бездән соң да челтерәп-челтерәп калсын,
Чишмәләрнең кадерен белегез!
Илфир Гыйздәтуллин,
Мамадыш районы, Норма авылы.
Чишмә, чишмә!
Җырла җырыңны!
Чишмәләр — кечкенә генә булсалар да, табигатькә җан кертүчеләр, елга, күл, инеш, диңгез һәм океаннарга тормыш өрә торган табигать байлыклары. Алар турында «Башы — тауда, аягы — диңгездә», дигән табышмак та бар. Ул чишмәләрнең җитез, йөгерек, халыкка хезмәт итүчән табигатьләрен бик дөрес сурәтли.
Көмештәй саф сулы, тәннәргә һәм җаннарга сихәт бирүче чишмәләр минем туган авылымда да бар. Алар табигатебезнең төрле җирләрендә, күбесенчә тау арасыннан, я тау итәгеннән бәреп чыккан. Бу табигать могҗизалары безне үзләренең төрлелеге белән дә шаккаттыралар. Аларның сулары да төрлечә: ургып, уртача, салмак, шаулап, кайнап ага. Ә суларының тавышы?! Тыңлап торсаң, гаҗәпкә каласың, сокланып туймыйсың. Көйләре, моңнары бер-берсен кабатламый. Шулай булгач, аларны моңлы, җырчы чишмәләр димичә ни дисең?!
Әлеге чишмәләрнең һәрберсенең үз исеме, үз тарихы бар. Фәхразый, Зиннәт, Сәхәри, Югары оч, Галәү бабай чишмәләре авылым халкын күп еллардан бирле тәмле сулары белән куандырып тора. Бу чишмәләр бик борынгы. Аларда ниндидер серлелек бар. Тирәннән, җир астыннан агып чыгып, алар кешеләрнең яшәү чыганагына әйләнә, күпме халыкка көч, шифа бирәләр.Шул чишмәләр янында басып торганда ничектер күңелгә шундый рәхәт, барлык күңелсез уйлар да онытылган кебек була.
Һәр чишмәнең үз яме, үз тәме бар. Мәсәлән, Зиннәт чишмәсе бик салкын сулы. Җәйге челләдә аның суын йотлыгып эчсәң, салкын тиясен көт тә тор! Галәү чишмәсе — бик йомшак сулы. Аның суыннан кайнатылган чәй бик тәмле була.
Хәзер авылда һәр өйгә газ, су кертелгән. Чишмәгә күбесенчә каз өмәләре вакытында казларны юу өчен, керләр чайкар өчен йөриләр. Ә ут булмаганда, барыбызны да шул чишмәләр коткара.
Чишмәләр саклап, чистартып торсаң гына яши. Юк икән, аларның томаланып юкка чыгуы бар. Һәр яз, җәй айларында өмә ясап, чишмәләрне чистартабыз. Шуңа күрә кайчан гына барма, чишмәләребез җырдагы кебек көмеш, саф сулары белән челтерәп авыл халкын сөендереп тора. Чишмәләр — безнең яшәү чыганагыбыз ул.
ЗИННӘТ ЧИШМӘСЕ
Авылыбызда тимер юлга якын гына агучы бер чишмә бар. Аны карап, чистартып торучысы хөрмәтенә Зиннәт чишмәсе дип атаганнар. Бу чишмәнең тарихы бик кызыклы. Ул җир астыннан сузылган таш торбалар аша бер чакрым ераклыктан килә.
1905 нче елда Каенсар авылы буеннан тимер юл сузалар. Калкулык урыннарны кисеп тигезләргә дә туры килгән. Хәзерге казармалар урнашкан урыннан бер чакрым ераклыктагы калкулыкны кисәргә туры килә. Менә шул казу эшләре барышында, 200 метрлап җир узгач, су чыганагына тап булалар. Шушы шуны мелиорация системасы буенча, дренаж торбалар аша сузып, авыл башына кадәр китерәләр. Шулай итеп, авылда тагын бер чишмә барлыкка килә. Бу чишмәне Зиннәт абзый карап, чистартып торган.
СӘХӘРИ ЧИШМӘСЕ 
Сәхәри чишмәсе тау астына урнашкан. Аның тирә-юнен агачлар чорнап алган. Монда табигать искиткеч матур. Чишмәдән өстәрәк кенә бөя дә бар. Әлеге чишмәнең суы шундый тәмле һәм сихәтле. Чит җирләргә киткән авылдашлар туган авылына кайткач, шушы чишмә янына киләләр, яшьлекләрен сагынып искә алалар. Мин дә аның янына гел киләм. Монда сандугач сайрауларын, суның челтер-челтер моңлы тавышын тыңларга, табигать белән хозурланырга яратам. Без, дусларым белән, мәктәптән кайтканда шунда туктап тәмле чишмә суын эчәбез.
САЛКЫН ЧИШМӘ
Авылым халкы бик яраткан бу чишмә дә тау итәгеннән бәреп чыккан. Суы бик салкын булгангадыр аңа халык Салкын чишмә дип исем биргән. Салкын чишмәнең суы үзе бик салкын, бик йомшак, тәмле, файдалы һәм шифалы да. Үзенең көмештәй саф сулары белән ул безне сөендереп ага да ага.
Тау астында җырлап чишмә ага,
Камышлыкка кереп югала.
Татлы суы, дәртле җыры белән
Гөлчәчәкле җирне сугара.
Җир яшәрә аның суын эчеп,
Ак каеннар яфрак яралар.
Таң алдыннан аның җырларыннан
Сандугачлар канатланалар.
Теләр идем мин дә гомерем юлын
Чишмә төсле җырлап үтәргә
Җырым белән җирне сугарырга,
Күңелләрне бакча итәргә /М.Җәлил/
ГҮЗӘЛ ТАБИГАТЕБЕЗНЕ, ЧИШМӘЛӘРНЕ САКЛЫЙК, ДУСЛАРЫМ!
Тәмле сулы ак чишмә.
Тау астыннан тишелеп чыккан да, челтер-челтер килеп , үзенә генә хас моңлы көй көйләп, ага да ага. Ул тау астыннан, ташлар арасыннан, ерак юллар уза-уза, җир өстенә ашкынып ,күпме кыенлыклар кичереп ,тирәндә яткан каты токымнарны әйләнеп, үз юлын ярып килеп чыккан иде. Әйе, башка эздән китмичә, бары үз улагыннан мөлдерәмә,көмештәй ак суын кояш нурларында чайкый-чайкый, иреккә чыгып агар өчен җиңел булмады аңа. Тәмле, шифалы суын һәр теләгән кешеләргә, киек кошларга, сусаган җанварларга эчерер өчен ашкынуы иде аның . Тирә ягында үсеп киткән таллар, кипарис куаклары кебек, тезелеп киткәннәр дә тамырлары аша шифалы судан тукланып, чишмәгә сихри матурлык өстиләр сыман. Һәр иртәдә су эчәргә килгән сайрар кошлар, сандугачлар сыгылмалы тал чыбыгына кунып тирбәлә-тирбәлә, җәй буе җыр суздылар. Көз җиткәч исә, туган җирләрен калдырып, җылы якларга очканда, чишмә белән саубуллашып, туйганчы суын эчеп, канатларын чылатып ерак юлга шуннан китәләр иде… Чишмә һаман үзенең җырын көйли-көйли ага да ага. Челтер-челтер, чер-черр,чер-черр…
****
Тик… Табигатьне дә замана җилләре читләтеп үтми икән. Чишмәне дә шундый язмыш кагылмый узмады. Бер дә көтмәгәндә, тау өстендәге болынга зур-зур машиналар китерделәр, төзелеш эшләре башланды. Бу урыннан юл үтәчәк, дип белдерделәр. Сылу таллар, ак каеннар, кайсылары киселеп, кайсылары авыр тәгәрмәчләр астында калып, тиз арада юкка чыкты. Кара җир катламын казып алып , аның урыны читтән кайтарылган таш белән тутырылып, бик пөхтәләп, юл төзелеше машиналары белән катлам-катлам итеп таптатып куелды.Җырлый-җырлый аккан чишмә мәңгегә таш астында калды.
Бу хәбәрне ишеткән авыл картлары, аксакаллар җыелып :» Чишмәне ябу Аллаһыбыз каршында зур гөнаһ,» — дип кисәттеләр. Юл узасы урынны күчереп,башка җирдән төзү турында сүз дә алып бардылар. Ләкин бу якларның хуҗасы булган , үзен «зур түрә» итеп хис иткән кешенең сүзе бер булып калды: «Юл шуннан узачак !» — диде «УЛ».
****
Чишмә сулары кабат җир асты кабырчыгына яшеренде. Бер уйлаганда , тын гына ятасы да ятасы, бер нигә дә игьтибар итмичә шунда яшисе иде… Юк шул. Иреккә чыгып, җир өстенә, бар тереклеккә шифасын биреп, һәр юлаучыга татлы, шифалы суын эчертеп, һәр таңда килгән җырчы кошлар белән челтер-челтер килеп агасы килә иде аның. Өстендә олы тау токымы яткан җир куенында көрәш башланды. Җиңел булмавын белсә дә чишмә олы эшкә кереште. Ул, җиңәчәгенә ышана иде…
****
Юл төзелеп бетте. Матур итеп тасмалар кисеп ачу тантанасын билгеләп үттеләр. Бу эшләрне башкарып чыккан башлыкка зур мактаулар булды, олы бүләкләр тапшырылды. Шома юлдан йөрүчеләр шат иде, билгеле, тик чишмәне сагынучылар да аз булмады.
****
Хастаханәдә булырга туры килмәсә дә, «УЛ» бүген шунда барырга уйлады. Күзләр табибына. Менә ничә айдан бирле күзләре күрүе начарайганнан начарая бара иде. Табиб озаклап, кабат-кабат карасада, авыруның кайдан килеп чыгуын төгәл генә әйтеп бирә алмады. Ниндидер дарулар язып, күзләргә салып дәвалау курсы турында аңлатып җибәрде, яңадан килеп күренү кирәклеген әйтте.
Кабат күренергә килгәч,операция ясарга кирәк, диделәр. Табибларның барлык күрсәтмәләрен дә алар кушканча үтәргә тырышты, операциясен дә вакытында ясатты. Бик күп хастаханәләр бусагасын таптады «УЛ». Ләкин, дәваланулар да, бер-бер артлы ясалган операцияләр дә көткән нәтиҗәне бирмәде. Күзләре бөтенләйгә күрмәс булып сукырайды. Аптырашта калган якын туганнары күрәзәчегә барып карарга киңәш иттеләр… Күпне күргән олы яшьтәге күрәзәче сорауга җавабын озак көттерми, эчке сиземлегенә таянып, кыска, ләкин аңлаешлы итеп әйтеп бирде: «УЛ» изге чишмәне агуыннан туктаткан, шуның җәзасын кичерә»,- диде…
****
Җир асты сулары җыела-җыела, бергә берләшеп, өскә чыгу юлын эзләде. Бер ярган юлыңнан аерылып, яңа эздән китүе бердә җиңел түгел шул. Тик язмыш җилләре ул табигатьтә, дә кешеләрдә дә бер үк төсле икән. Уйласаң — табигатьне дә, кешеләрне дә кеше куллары җәберсетә, кыерсыта, түбәнсетә бит. Кешеләр мондый чакларны ачы язмыш дип кабул итә, көмеш төсле ак, диңгез суы кебек тозлы күз яшьләрен чыгарып, кайсылары кешегә күрсәтмичә генә, кайсылары, киресенчә , кычкырып, елый-елый йөрәк әрнүләрен басарга тырыша. Ә табигать ? Еламый дисезме? Юк, ялгышасыз. Табигать тә елый, әле ничек кенә! Язлар саен туган якларына кайткан кошлар чишмә урынына киләләр дә, кунып сайраган талларын, каеннарын сагынып, эзли-эзли очып әйләнеп, таба алмагач китеп баралар … Табигатьнең бу күзгә күренмичә,ләкин сулкылдап елавы …
Вакыт үтү белән җир асты сулары яңадан бәреп чыкты. Ташлар астында калган чишмә бар көчен туплап, күзләрне чагылдырган кояшлы җәйге иртәдә тәүге тапкыр, җирнең гүзәл табигатен тулыландырып, беренче адымын ясаган яшь баладай, агып китте.Чуерташларны юа-юа, челтер-челтер килеп , инешкә таба юл алды…
Беренчеләрдән булып көмеш сулы чишмәдән киек кошлар, авыз итеп, туйганчы су эчтеләр. Һәм, бер-берләренә саф сулы чишмә турында хәбәр иттеләр. Олы юлдан читтәрәк булган чәчәкле болын аша сукмак салынды. Шул якка күрсәтеп уклы такта кадап куйганнар. Узгынчы мосафирлар биредән үткәндә шифалы суны авыз итмичә китмәделәр. Чишмә турындагы хәбәр бик тиз таралып өлгерде. Утырып ял итеп алу өчен өстәл белән эскәмия җайлап куйдылар, суга килүчеләр бер дә өзелеп тормады.
Көннәрдән бер көнне, чишмә янына, төрле җиһазлар, төзелеш материаллары төягән машиналар һәм осталар килеп төште. Тиз арада эш башлап, санаулы вакыт эчендә, чишмәгә әкияти корылма төзеп куелды. Биш почмаклы күшәк өстән караганда йолдыз формасын кабатлап, искитмәле матурлык биреп тора. Почмакның һәр ягыннан дугалап эшләнгән ишек уелмалары . Корылманың өстендә, кыйбла ягына каратып, алтын белән капланган, мәчет манараларындагы кебек, ярым айлы шпиль куелган. Су ага торган торбасы көмеш төсле ялтырап торган тутыкмас тимердән эшләнгән. Корылманың тирә ягы аяк тайдырмас ташлардан түшәлгән. Инешкә агып төшә торган улакның ике ягыннан да өчәр рәт агачлар утыртып куелган. Таллар белән каеннар янына туя агачы да өстәлеп соклангыч бер манзара хасил булган. Чишмә тирәсен уратып алган тимер койма өстенә бу гүзәл корылманың паспорты эленгән. Алтын төсле хәрефләр белән «ШИФА ЧИШМӘСЕ» — дип язып, корылманы эшләткән кешенең исем, фамилиясе һәм кара күзлекле берәүнең фоторәсеме эленгән . Рәсемдә — «УЛ» иде.
К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза 
Мы работаем над улучшением нашего сервиса